TANZİMAT DÖNEMİ TİYATRO EDEBİYATI’NIN İKİ İSMİ: MEHMED RIFAT VE HASAN BEDRETTİN PAŞA’NIN TEMÂŞÂ’DAKİ TELİF OYUNLARI VE TÜRK TİYATRO EDEBİYATININ BİLİNEN İLK DRAMATURGİSİ

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 45 - 52, 20.12.2019

İbrahim İ. Öztahtalı

Öz

Geçmişi oldukça eskiye dayanan Türk ti- yatrosunun ilk örnekleri eski Çin kaynakların-
da tespit edilmiştir. Bu örneklerde şaman kültürünün izlerine rastlanır. Türklerin Anadoluya girmesinden Batı etkisinde şekillenen Tanzimat dönemine kadar Türk tiyatrosunu Karagöz, Kukla, Meddah ve Orta Oyunu beslemiştir. Orta çağ karanlığından sıyrılan Avrupa, XIX. Yüzyılın hak, özgürlük, hürriyet, eşitlik kavramlarının ışığında, hem siyasi hem de toplum- sal değişimlere sahne olmuştur. Bu yüzyılda yaşanan sıkıntıların aynası elbette edebiyat, doğal olarak da tiyatro edebiyatı ve sahne olmuştur. Osmanlıların özellikle de devlet kademesi ve ordunun Avrupadaki yenileşme hareketlerinden ve yeni oluşumlardan et- kilenmemesi mümkün değildir. Savaş meydanlarında alınan yenilgiler ve kaybedilen topraklar, Avrupa’ya modernleşme bağlamında uyumu zorunlu kılıyordu. Özellikle Fransa’nın düşünsel alanda hissettirdiği etki, kendini edebiyat alanında da hissettirmiştir. Osman- lı aydını için bir arayışlar dönemi olan XIX. Yüzyıl- da, hem fikrî hem de edebî çalışmaların güzergâhı bir şekilde Fransa’dan geçiyordu. Öyleki o dönemde bir şekilde yolu Paris’ten geçmeyenler, aydın sınıfına dahil edilmiyordu. Bu arayışların özellikle de edebî alanda Klâsik edebiyatın kendini tekrarlayan, kısır bir döngü içerisine girmesinden kaynaklandığı da düşünülebilir. Birçok konuda Avrupanın gerisinde kalan Osmanlı Toplumunun başta eğitim kurumları olmak üzere müessesesi çökmüş ve işlevini yerine getiremez olmuştur. Bu durum arayışların çapını ve çeşidini arttırmıştır. Kaçınılmaz olan yenileşim ve değişim içerisinde -Ahmet Hamdi Tanpınarın dediği gibi- 1839-1856 yılları arasında memlekete giren ye- nilikler arasında en mühimi tiyatro olmuştur. Fransız devrimi, Osmanlı aydınlarının sosyal konulara olan ilgisini arttırmış, Fransızca dönemin en çok öğre- nilmeye çalışılan dili olmuştur. Tanzimat döne- minde Batı tarzı tiyatronun gelişimine Fransız elçiliğinin büyük etkisi olmuştur. Hem İzmir hem de İstanbul’da önemli etkinlikler organize ederken özellikle daha XVII. Yüzyılda İstanbul’da Fransız elçiliğinde yaptırılan tiyatro binası, burada oynanan oyunlar bu etkinin önemli sinyallerdir. Bu ilgi, Fransızcadan tercüme edilen hikâye, roman ve oyunlarda da büyük bir zenginlik sağlamıştır. Be- lirtilerini ve örneklerini çok daha önceleri görmeye başladığımız Batı Tiyatrosu, Tanzimatın ilanıyla gayrimüslimlerin öncülüğünde gelişmeye ve ilgi görmeye başlamıştır. Bu ilginin oluşmasında Os- manlı hanedanının ve devletin ileri gelenlerinin etkisi yadsınamaz. Yabancı, özellikle de Avrupaya gönderilen elçilerin bulundukları ülkelerin kültür ürünlerini payitahta taşımaları, Batılılaşma çaba- larını hızlandırmıştır. Tiyatro edebiyatına kazan- dırılan telif tercüme niteliğindeki adaptasyonların sahnelenmesiyle kültürel değişime en azından İs- tanbul’da ciddi bir ivme kazandırmıştır. Bu döne- min daha ziyade dikkat çeken oyunları melodram- lardır. Okur yazar oranının oldukça düşük olduğu Osmanlı toplumu göz önüne alındığında Tanzimat yazarlarının bakış açılarının ne denli doğru old- uğu da çıkar ortaya. Onlara göre ortada eğitilecek büyük bir halk kitlesi vardır. Bu halkın devinimini sağlayacak, onu biçimlendirip doğru yolu göster- ecek kişiler de Tanzimat yazarlarıdır. Eğitilmeye muhtaç, kitaplardan istifade edemeyen bu toplu- mun, okuma gerektirmeyen, tek toplu eğitim aracı da tiyatrodur. Tanzimat döneminde melodramlar, toplumun kadın, aile gibi konuların yanında ahlakî değerleri algılayıp edinebileceği bir yol olarak al-

Anahtar Kelimeler

Türk tiyatrosu, Tanzimat, Melodram, Hasan Bedrettin, Mehmet Rıfat

Two Names Of Theater Literature In The Tanzimat Period: The Copyright Issues Of Mehmed Rifat And Hasan Bedrettin Pashas In “Temâşâ” And The First Known Dramaturgy Of Turkish Theater Literature

Öz

The first examples of the Turkish theatre, which has a long history, have been found in ancient
Chinese sources, and these can be traced to shamanic culture. From the appearance of Turks in Anatolia to the Tanzimat period, which was shaped by the west- ern influence, Karagöz, Puppet, Meddah and Tra- ditional Improvised theatre fed the Turkish theatre. Europe, released from the darkness of the Middle Ages, in the light of the concepts of right, freedom, and equality of the XIX century, witnessed both po- litical and social changes. The mirror of the troubles experienced in this century was, of course, literature, theatre literature and stage. It was impossible for the Ottomans not to be affected by the modernisation movements and new formations in Europe, especially at the state and the army levels. Defeats and lost of lands on battlefields made it obligatory to be in rap- port with Europe in the context of modernisation. In particular, the influence of France in the intellectual field made itself felt in the field of literature. In the 19th century, a period of questioning for the Otto- man intellectual, the route of both intellectual and literary works was passing through France in a way. Even, those who somehow did not pass through Paris were not included in the intellectual class. It can also be thought that these quests arose from the fact that
classical literature entered into a repetitive, vicious circle, especially in the literary field. The institu- tion of the Ottoman society, which lagged behind Europe in many respects, especially educational institutions, collapsed and could not fulfil their functions. This situation increased the amount and variety of quests. In this inevitable innovation and change, as Ahmad Hamdi Tanpınar said, among the most important innovations that entered the country between 1839-1856, the theatre was the most important one. The French revolution in- creased the interest of the Ottoman intellectuals on social issues, and French was the language that was tried to be learned the most. During the Tanzimat period, the French embassy had a significant im- pact on the development of western-style theatre. While organising essential events both in Izmir and Istanbul, especially in the XVII century, the games played in the French embassy building in Istanbul were critical signals of this effect. This interest also provided great wealth in stories, novels and plays translated from French. The Western Theater, where we started to see the signs and examples much ear- lier, began to develop and attract attention under the leadership of non-Muslims with the declaration of the Tanzimat. The influence of the Ottoman dy- nasty and notables in the formation of this interest cannot be denied. Foreigners, especially the ambas- sadors sent to Europe, carried the cultural prod- ucts to the capital, accelerating the westernisation efforts. With the staging of copyrighted translation adaptations which were brought to theatre litera- ture, cultural change got a serious impetus, at least in Istanbul. Melodramas were the most remarkable plays of that period. When the Ottoman society, which has a low literacy rate, is taken into consid- eration, it is clear that the views of Tanzimat writers were correct. According to them, there was a large mass of people to be educated. Tanzimat writers were the ones who would ensure the movement of these people and shape it and show the right way. Theatre was the only collective means of education in this society which was in need of education and cannot benefit from printed books. During the Tan- zimat period, melodramas were perceived as a way by which society can understand and acquire moral values alongside issues such as women roles and fa- mililes. Namık Kemal’s “Theater” article and Celal Mukaddime are the two masterpieces to reflect the painful process and adaptation problems of the Otto- man Turkish theatre, which had been in the process of learning and adjusting the western theatre until 1908, the declaration of the Constitutional Monarchy II. The main problems that attract attention in the ar- ticle were the scarcity of copyright works, the short- age of pronunciation by the actors and non-Muslims, and the issue of translation. Two crucial names who contributed to the XIX century Turkish theatre litera- ture are; Hasan Bedrettin and Mehmet Rıfat. The sev- en games they copyrighted together also contributed to the problem of copyright, which was an essential problem of the period. Many of the plays, which we see staged many times, are regarded as disasters in their own words. The prominent form of the Tan- zimat period is melodramas. Some of the works of the authors are melodramas written under the influ- ence of romanticism.

Anahtar Kelimeler

Turkish theatre, Tanzimat, Melodram, Hasan Bedrettin

Kaynakça

• AKI, Niyazi (1989), Türk Tiyatro Edebiyatı Tarihi I (Başlangıçtan Cumhuriyet Devrine Kadar), Dergah Yayınları, İstanbul.
• ANT, Metin (1972), Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1839-1908) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 118, Ankara.
• ANT, Metin (1999), Osmanlı Tiyatrosu, Kuruluşu-Gelişimi-Katkısı, Dost Kitabevi, İstanbul.
• ÇAMURDAN, Esen (2015), Tanzimat Dönemi Türk Tiyatrosu, Habitus yayıncılık, İstannbul.
• DOĞAN, Âbide (2014), Aka GÜNDÜZ, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ENGÜNÜN, İnci (1991) Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, Dergah yayınları, İstanbul.
• ENGÜNÜN, İnci (2006), Yeni Türk Edebiyatı, Tanzimattan Cumhuriyet’e (1839-1923), Dergah Yayınları, İstanbul.
• ENGÜNÜN, İnci (2019), Türk Tiyatrosu -Şinasi’den Turan Oflazoğlu’na-, Dergah Yayınları, İstanbul.
• GÖÇKÜN, Önder (1992), Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 12, Seri: 1, Sayı: A-23, Ankara.
• GÜLER, Kadir, SEÇKİN (2012), Kütahyali Hasan Bedreddin Paşa Ve Tiyatrolari Üzerine Bazi Mülâhazalar, The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science Volume 5 Issue 3, p. 75-89, June 2012.
• Hasan Bedrettin, Mehmet Rıfat Efendi (H.1292), Temaşa, Kırkanbar Matbaası, İstanbul.
• Hüseyin Remzi (H.1305), Lugat-ı Remzi, Matbaa-ı Hüseyin Remzi, İstanbul.
• KORKMAZ, Ramazan, Diğerleri (2004), Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı (Geliştirilmiş 3. Baskı), Grafiker yayıncılık, Ankara.
• NUTKU, Özdemir (2014), Zaman İçinde Zaman, Opus yayıncılık, İstanbul.
• SEVENGİL, Refik Ahmet, Türk Edebiyatında Dram Sanatı, İstanbul 1959.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi (1992), Edebiyat Üzerine Makaleler, Dergah Yayınları: 38, HAZ. Dr. Zeynep KERMAN, İstanbul.
• TANPINAR, Ahmet Handi (1967), XIX. Asır Türk Edebiyat Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul.
• TÖRE Enver (2009), Dramatik Edebiyat Üzerine Araştırmalar I, Dijital Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• TÖRE Enver (2009), Dramatik Edebiyat Üzerine Araştırmalar II, Dijital Sanat Yayıncılık, İstanbul.