Eugêne Flandin’ün Gravürlerinde İslam Dini Mimarisi

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 1, 95 - 110, 30.03.2021

Dilan Çelık , Eylem Güzel

Öz

Batı dünyası için bilinmeyen ve sürekli merak kaynağı olan Osmanlı İmparatorluğu yayıldığı geniş coğrafyası ile asırlar boyunca güçlü bir çekim merkezi olmuştur.
İmparatorluğu yakından tanımak isteyen Batılılar farklı dönemlerde çeşitli nedenler ile bu coğrafyaya seyahatler düzenlemişlerdir. Batılılar, seyahatler sonrası, gezip gördükleri yerleri, tanık oldukları olayları görsel olarak belgeleyip kaleme almışlardır.
Başlangıçta sadece diplomat, din adamı ve tüccarların seyahat edebildiği ulaşılması zor olan bu coğrafyaya, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başında gelişen teknolojik imkânlar sayesinde her kesimden insan seyahat edebilmiştir. Bu dönemden itibaren Osmanlı coğrafyasına çok sayıda seyahat yapılmıştır. Buna paralel olarak da seyahatname ve gravür sayısında artış yaşanmıştır.
19. yüzyılda Osmanlı coğrafyasını ziyaret eden Batılı sanatçılar başta İstanbul olmak üzere Anadolu’nun bütün topraklarını gezmiş ve gördüklerini gravürlerinde görselleştirmişlerdir. Anadolu’yu dolaşan bu gezgin sanatçılar arasında Fransız Oryantalist ressam Eugéne Flandin öne çıkan isimlerdendir.
Fransız Oryantalist ressam, Jean Baptise Eugéne Napoléon Flandin, yaygın olarak bilinen adıyla Eguéne Flandin, Fransız Hükümeti tarafından verilen diplomatik görevler nedeniyle İran ve Mezopotamya adı altında iki büyük Doğu seyahati gerçekleştirmiştir. Bu seyahatler sırasında gezdiği birçok ülke arasında en fazla Türkiye ile ilgilenmiştir. Diğer ülkelere oranla daha hareketli ve renkli bulduğu Türkiye topraklarını üç ayrı tarihte ziyaret etmiştir. Fransız elçiliğinin konuğu olarak başta İstanbul olmak üzere, Anadolu’nun büyük bir bölümünü gezme fırsatı yakalayan Flandin, gezi sonrası seyahatnamesinde kentlerin eşsiz güzellik ve değerlerini görselleştiren litografiler gerçekleştirmiştir.
Flandin’ün gerçekleştirdiği bu gravürler, 1853-67 yıllarında L’Orient adlı litografi albümünde derlenip, yayınlanmıştır. Dört ciltten meydana gelen eserde İran ve Mezopotamya seyahatindeki görüntülerin yanında Türkiye seyahatinde gezdiği yerler ile ilgili resimler de yer almaktadır.
Eserin birinci cildinde sanatçının Türkiye seyahati sırasında İstanbul, Çanakkale ve İzmir kentlerine ait yapmış olduğu litografiler bulunmaktadır. Eserin ikinci cildinde, daha çok Rodos Şövalyeleri’nin tarihine yoğunlaşan sanatçı, şövalyelerin egemen olduğu bölgelerdeki eserlerini resmetmiştir. Bunlar içinde Kudüs başta olmak üzere, Fransa, Mısır, Türkiye gibi ülkelere ait gravürler bulunmaktadır. Türkiye ile ilgi olan kısımda sadece Bodrum Kalesi ele alınmıştır. Eserin üçüncü cildinde Mezopotamya gezisi sırasında seyahat ettiği Irak başta olmak üzere, Lübnan, Suriye, Türkiye gibi Ortadoğu ülkelerine ait pek çok gravür bulunmaktadır. Eserde, Türkiye ile ilgili olan kısımda sanatçı Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin kentlerini ele almıştır. İran seyahatini konu alan eserin dördüncü cildinde, İran dışında seyahat ettiği Türkiye başta olmak üzere, Azerbaycan ve Ermenistan’a ait resimler de bulunmaktadır. Eserde, Türkiye ile ilgili bölümde, Sinop, Trabzon, Gümüşhane, Bayburt, Erzurum ve Ağrı-Doğu Beyazıt’a ait birçok litografi yer almaktadır. Dört ciltten meydana gelen eserde yer alan kent gravürleri arasında en fazla resmedilen konuların başında İslam dini mimarisi gelmektedir.
Bu çalışmada; Flandin’e ait olan gravürlerde, günümüz Türkiye toprakları içerisinde yer alan İslam dini mimarisi yapılarının ele alınış biçimleri belgesel ve üslupsal açıdan irdelenecektir. Gravürlerde, kentlerin Müslüman kimliğini vurgulayan; külliye, cami ve türbeler öne çıkan yapılar arasındadır. Flandin imzalı gravürler, o döneme ait hemen her konuda bilgi veriyor olmaları yanında günümüzde farklılaşan görüntülere ışık tutması açısından oldukça önemlidir. Bu kaynaklar ışığında yok olmuş veya değişime uğramış kültürel değerlerimizin özgün durumlarını ortaya çıkarmak son derece yararlı olacaktır.
Öte yandan sanatçının çalışmalarının bir bölümünde Avrupa sanat ortamındaki akımlardan özellikle de Romantizm ve ondan beslenen Oryantalizmden izler taşıdığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eugene Flandin, Gravür, Oryantalizm, DiniMimari

Islamic Religious Architecture in the Engravings of Eugêne Flandin

Öz

Unknown to the Western world and a constant source of curiosity, the Ottoman Empire has been a strong center of attraction for centuries with its vast geography. Westerners who wanted to get to know the Empire closely organized trips to this geography for various reasons in different periods. After the travels, Westerners visually documented and wrote down the places they visited and saw, as well as the events they witnessed.
In the beginning, only diplomats, clergy and merchants could travel to this difficult geography, thanks to the technological opportunities that developed at the end of the eighteenth century and the beginning of the nineteenth century; people from all walks of life were also able to travel. From this period, many trips were made to Ottoman geography. In parallel, there was an increase in the number of travelogues and engravings.
The French Orientalist painter, Jean Baptise Eugéne Napoléon Flandin, commonly known as Eguéne Flandin, made two Great Eastern trips under the name of Iran and Mesopotamia due to diplomatic missions given by the French government. Among the many countries he visited during these trips, he was most interested in Turkey. He visited the territory of Turkey on three separate dates, which he found more mobile and colorful than other countries. Flandin, who had the opportunity to visit a large part of Anatolia, especially Istanbul, as a guest of the French Embassy, performed lithographs visualizing the unique beauty and values of the cities in his travelogue after the trip.
These engravings, performed by Flandin, were compiled and published in 1853 and 1867 in the lithograph album called L'orient. The work, which consists of four volumes, includes images of Iran and Mesopotamia, as well as images of places he traveled on a trip to Turkey.
In the first volume of the work, there are lithographs that the artist made during his trip to Turkey, belonging to the cities of Istanbul, Çanakkale and Izmir. In the second volume of the work, he focused more on the history of the Knights of Rhodes, painting his works in regions dominated by the Knights. These include etchings of countries such as France, Egypt, Turkey, especially Jerusalem. Only Bodrum Castle is considered in the part that is of interest to Turkey. In the third volume of the work, there are many engravings belonging to Middle Eastern countries such as Lebanon, Syria, Turkey, especially Iraq, where he traveled during his trip to Mesopotamia. In the part about Turkey, the artist covered the cities of Diyarbakir, Sanliurfa and Mardin. In the fourth volume of the work, which is about his journey to Iran, there are also paintings of Azerbaijan and Armenia, especially Turkey, where he traveled outside Iran. There are many lithographs of Sinop, Trabzon, Gümüşhane, Bayburt, Erzurum and Ağrı-Doğu Beyazıt in the section about Turkey. Among the city engravings in the work, which consists of four volumes, Islamic Religious Architecture is one of the most illustrated subjects.
In this study, the etchings of Flandin will be examined from a documentary and stylistic point of view in the ways of addressing the structures of Islamic Religious Architecture located in the territory of modern Turkey. In the engravings, social complex, mosques and shrines are among the prominent structures that emphasize the Muslim identity of the cities. Flandin's signature engravings are very important in that they provide information on almost every subject of that period, as well as shed light on the images that differ today. In the light of these sources, it is extremely useful to reveal the original states of our cultural values that have disappeared or changed.
On the other hand, part of the artist's work stands out for its pictorial values rather than documentary ones. The intensity of romantic and Orientalist art styles in engravings also makes it valuable to be studied from a pictorial point of view.

Anahtar Kelimeler

Eugene Flandin, Engraving, Orientalism, Religious, Architecture

Kaynakça

• Açıcı, K. F. (2017). “Trabzon Türk Devri Yapısı İskender Paşa Cami ve Külliyesi”, Uluslararası Hakemli Tasarım ve Mimarlık Dergisi, sayı:10, .276-278.
• Arslan, N. (1992). Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul (18.Yüzyıl Sonu ve 19.Yüzyıl), İstanbul.
• -------------- (Sevin). ( 2006). Gravürlerde Yaşayan Osmanlı, Orient Yayıncılık, TC Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
• Aslanapa, O. (1993).Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul
• ---------------------.(2004). Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap kitabevi, C.2, İstanbul
• Aktepe, M. (2003). “İzmir Suları, Çeşme ve Sebilleri ile Şadırvanları Hakkında Bir Araştırma ve Çarşıları Hakkında Ön Bilgi”, İzmir Yazıları, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, 163-196.
• Baş, G. (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme –I, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Van
• Bilecik, G. (2010). “Gözden Kaçan Bir Kültür Mirasımız: Yeni Cami Muvakkithanesi”, Sanat Dergisi, sayı:10, 43-53.
• Bülbül, M. (2016). “18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu”, Uluslararası İstanbul Baskı Resim Etkinliği, Haziran 2016, İstanbul,138-146
• Carrillon, C.(1996). “Eugène Flandin: Peintre orientaliste et archéologue, 1809- 1889” Diplôme d’Études Approfondies diss., Université de Paris IVSorbonne
• Coşkun, F. (2015). “Osmanlı İstanbul’unda Müstesna bir Ziyaretgâh: Eyüp Sultan Türbesi”, Osmanlı İstanbul’u III, Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu, Bildiriler, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 547-566
• Çakmak, A. (2012). “Diyarbakır Ulu Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 42,96-7.
• Çelik, D., Eugéne Flandin’ün Gravürlerinde Türkiye, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Van,2019.
• Çobanoğlu, V. A. (2013). “Yeni Cami Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt: 43, 439-442.
• Derin, S. (2016). “Tarihi Süreçte Eyüp Sultan Camisi”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, cilt: XXV, Sayı:2,Ekim, İzmir, 177-191.
• Eyice, S. (1992). “Beyazıt II Camii ve Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt: 6,40-42.
• ------------------(1995). “Eyüp Sultan Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 12, 9-12
• Flandin, E., L΄Orient , C. I-II-III-IV, Paris, 1853-67.
• -------------- (1863). “Voyage en Méso potamie, 1840-42,” in Le Tour du Monde, 1861, 2e se mestre, pp. 49-80; 1er semestre (plates only), p,. 305-36.
• --------------- (2014). İstanbul (L’Orient) 19. Yüzyıl, (Çev. Orhan Koloğlu), İstanbul.
• Gürçağlar, A.(1996). Hayali İstanbul Manzaraları, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Güzel, E. (2010). Ege Bölgesi Kent Mimarisinin Seyahatname ve Gravürlere Yansıması,(18. ve 19.Yüzyıllar), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Van,2010.
• Hoefer. (1852). Nouvelle Biographıe gémrale, Paris, p. 849-850
• İşli, N. (1995). “Eyüp Mezarlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 12, 7-8.
• Kuban, D. (1954). Türk Barok Mimarisi Hakkında bir Deneme, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul.
• Kuran A. (1973). “Zal Mahmud Paşa Külliyesi”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Vol.1,1973, 65-8.
• Kuyulu İ. (1998). “İzmir ve Çevresindeki Bir Grup Duvar Resminin İncelenmesi”, II. Uluslararası İzmir Sempozyumu Tebliğler, İzmir, 65.
• Memiş, M.. (1997). “Rızvâniye Camii ve Külliyesi”, Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi- III, Şanlı Urfa,1997,329- 347.
• Mülayim, S. (2010.) “Süleymaniye Camii ve Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 38, 114-119.
• Nagler, K.G. (1863). “Eugene Flandin”, Die Monogramissten… Künstler aller Schulen, 592
• Okçuoğlu, T. (2014). “19. Yüzyılda İstanbul Camilerine Eklenen ahşap Hünkâr Kasırları Üzerine Değerlendirmeler”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı,3,133-34.
• Orman, İ. (2010). “Şehzade Külliyesi” , Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 38, 483-485.
• Ögel, S. (1988). “Sinan’ın Mirası”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, 259-580
• Özsaygıner, Z. C. (1989). Tophane Kılıç Ali Paşa Camisi Yazıları, İstanbul.
• Ramazanoğlu, G. (2003). Osmanlı Yenileşme Hareketi İçerisinde Selimiye Kışlası ve Yerleşim Alanları, cilt I, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Şahin, G. (2007). İngiliz Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Türk İmajı, İstanbul.
• Top, M. (2011). “Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı” Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi (e.d.İrfan Yıldız), Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları-3, Diyarbakır, 185-187.
• Tuluk, Ö. İ.(2007). “Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Cilt 3, Sayı 3, 9 – 24
• Yıldırım, Ö. S.(2008a) “Şehzade Cami”,(ED. Sercan Özgencil Yıldırım), Kentin Anlam Haritaları Gravürlerle İstanbul, İçinde, Kitab İstanbul yayınları, 2.baskı, İstanbul, 236-239.
• --------------(2008b) “Süleymaniye Cami”,(ED. Sercan Özgencil Yıldırım), Kentin Anlam Haritaları Gravürlerle İstanbul, İçinde, Kitab İstanbul yayınları, 2.baskı, İstanbul, 230-231. --------------(2008c). “Tophane Limanı”(ED. Sercan Özgencil Yıldırım), Kentin Anlam Haritaları Gravürlerle İstanbul, İçinde, Kitab İstanbul yayınları, 2.baskı, İstanbul, 259
• Yılmaz, E. (2012). 19. Yüzyılın Seyahatname ve Gravürlerinde Osmanlı Çağı Anadolu Konutu Üzerine Bazı Tespitler, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.