ANADOLU SANATINDA ŞAHMERAN FİGÜRLÜ ÖRNEKLER

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 3, 417 - 447, 30.09.2021

Sultan Sökmen Zeynep Balkanal

Öz

Anadolu’da önemli bir figür olan Şahmeran evlere uğur getirdiğine inanılan efsanevi bir varlıktır. Şahmeran figürü yarı insan yarı yılan, bazen kadın bazen de erkek olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizin birçok yöresinde Şahmeran figürü dokuma, işleme, cam altı resimleri, bakır kaplar, baskı işleri, heykel, taş işleri vb. sanatlarda karşımıza çıkmaktadır. Çağdaş sanatlar olarak nitelendirilen resim ve heykel çalışmalarında da Şahmeran figürü sıklıkla görülmektedir. Literatürde Şahmeran konulu çok sayıda kaynak bulunmaktadır. Şahmeran efsanelerinin ortak noktası sır tutamamak ve ölümdür. Literatür taraması ve sözlü görüşmelerden elde edilen verilere göre bu efsanelerin yöreden yöreye farklılık gösterdiği görülmüştür. Anadolu sanatında Şahmeran figürünün sıklıkla uygulanması insanların bu figüre farklı anlamlar yüklediği şeklinde düşünülebilir. Şahmeran figürünün kimi insanlar evlerini koruduğuna, kimi insanlar ise nazar ve kötü ruhlardan kendilerini koruduğuna inanmaktadırlar.
Çalışmanın amacı, Anadolu çağdaş ve halk sanatında bulunabilen Şahmeran figürlü örnekler doğrultusunda Anadolu sanatında bu figürün yeri ve önemini göstermektir. Bu amaç doğrultusunda çalışma, çağdaş sanatta ve halk sanatında Şahmeran başlıkları adı altında iki bölüm şeklinde yapılandırılmıştır. Birinci bölümde heykel ve resimde, ikinci bölümde halk sanatlarından cam altı resimleri, dokumalar (halı, kilim), işlemeler, doğal boya çalışmaları, bakır ürünlerde görülen Şahmeran figürlü bulunabilen örneklere açıklamaları ile yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şahmeran, Şahmeran Figürü, Şahmeran Efsaneleri, Anadolu Halk Sanatı, Anadolu Halk Kültürü.

Examples Of Sahmeran Fıgures In Anatolıan Art

Öz

Sahmeran, an important figure in Anatolia, is a legendary being believed to bring good luck to homes. The Sahmeran figure appears as half human half snake, sometimes as a woman and sometimes as a man. In many regions of our country, the figure of Sahmeran is used for weaving, embroidery, under-glass paintings, copper pots, printing works, sculpture, stone works, etc. The figure of Şahmeran is frequently seen in painting and sculpture works, which are described as contemporary arts. There are many sources on Shahmaran in the literature. The common point of the Shahmaran legends is the inability to keep a secret and death. According to the data obtained from the literature review and oral interviews, it has been seen that these legends differ from region to region. The frequent application of the Shahmaran figure in Anatolian art can be thought of as people assigning different meanings to this figure. Some people believe that the Shahmaran figure protects their homes, while some people believe that it protects them from the evil eye and evil spirits.
The aim of the study is to show the place and importance of the figure in Anatolian art in line with the examples of Shahmaran figures that can be found in contemporary and folk art in Anatolia. For this purpose, the study is structured in two parts under the titles of Şahmeran in contemporary art and folk art. In the first part, sculpture and painting, in the second part, folk arts under glass paintings, weavings (carpets, rugs), embroideries, natural paint works, examples of Sahmeran figures seen in copper products are included with their explanations.

Anahtar Kelimeler

Sahmeran, Sahmeran Figure, Sahmeran Legends, Anatolian Folk Art, Anatolian Folk Culture.

Kaynakça

• Akpınarlı, H. F. ve Uluışık, Y. P. (2016). Yerel Kalkınmada Halk Kültürü Projelerinin Önemi “Şanlıurfa Örneği”. 4. Kazan Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, s. 365-372.
• Akpınarlı, H. F. ve Yurt, N. (2016). Yurt Şahmeran Motifinin Geleneksel Tekstilde Kullanıldığı Alanlar. Uluslararası Geçmişten Geleceğe Sanat Sempozyumu, Çorum: Hitit Üniversitesi, s. 116-129.
• Aslan, F. ve Aslan, B. (2012). Kültürel Bir İmge Olarak Şahmaran. Düş ya da Gerçek Şah-ı Maran, İstanbul: Küçükçekmece Belediyesi, s.18-23.
• Çağlar, A. B. (2014). Türk Kültür Geleneğinde Şahmaran, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Çelebilik, G. ve Afşar, H. (2016). Konya İli Karatay İlçesi Evlerinde Bulunan Geleneksel El İşlemeli Eşya Türleri ve Kullanım Alanları. SDÜ ART-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi. 9 (18). s. 365-381.
• Değirmenci, B. C. (2019). Mitoloji ve Anadolu Söylencelerinin Özgün Seramik Form ve Yüzeylere Yansıması, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara.
• Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Atatürk Yüksek Kurumu, Yayın No: 215.
• Doğanay, E. (2012). Düş ya da Gerçek Şah-ı Maran. (Küratör). İstanbul: Küçükçekmece Belediyesi, s. 10-13.
• Güneştekin, A. (2014). Güneş Çemberinin Varisi, Sergi, 18 Eylül-14 Kasım 2014, Marlborough Monaco, (03 Mart 2015), (Erişim: 11.03.2015), http://ahmetgunestekin.com/kataloglar/tr/gunes-cemberinin-varisi.pdf
• Güzel, E. ve Oskay, N. (2013). Van’da “Şah- I Meran” Motifli Örnekler. Uluslararası Türk Kültürü, Sanatı ve Kültürel Mirası Koruma Sempozyumu/Sanat Etkinlikleri, Bakü, s. 559-564.
• Güzel, E. ve Kulaz, M. (2016). Tunceli-Çemişgezek- Doğan Köyü Halı Dokuma Örnekleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (4). s. 1321-1335.
• Kahraman, M. (2012). Hafızanın Üzerine Birlikte Titremek. Röp. Kelemet Çiğdem Türk. (Erişim: 10.02.2015), http://dersimnews.com/kultur/hafizanin-uzerine-birlikte-titremek.html
• Kamiloğlu, İ. (2009). Mardin İli Gümüş İşlemeciliği ve Yörede Yapılan Ürünlerin Bazı Özellikleri, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü̈, Ankara.
• Mant, S. (1998). Halk Sanatında Şahmaran, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Ortak, M. (2010). Tarsus Bölgesine Ait Şahmeran Efsanelerinde Yer Alan Sembollerin Yorumlanması, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
• Özdemir, H. (1997). Geleneksel Kültürümüzde Şahmeran. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 221-228.
• Balcı, M. (2007). Proje Bitlis, Halı Kilim Dokumacılığı ve El Sanatları ile Turizm Gelirlerini Artırma Projesi, Ekbil Matbaacılık, İstanbul.
• Sözeri, T. (2006). İnançlarda Şahmeran, Bursa: Asa Kitabevi.
• Sözeri, T. (2000). Kültürlerde Şahmeran: Kıyıda Köşede Şahmeran Kültür İzleri, İstanbul: İm Yayın Tasarım.
• Şanlı, H. S. ve Elver, H. (2012). Kars Müzesi Envanterinde Bulunan Düz Dokuma Yaygılar. Kalemişi Dergisi, Sayı:16. s. 22–41.
• Şentürk, Ş. (1997). Camaltında Yirmi Bin Fersah, Geleneksel Kültürümüzde Şahmaran, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Yarmacı, H. (2010). Ağrı İli Doğubayazıt İlçesi El Dokuması Halı Geleneği, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Yayan, G. ve Sivri, O. (2017). Mitolojik Unsurların Günümüz Sanatçılarından Can Göknil’in Çalışmalarına Yansımaları. 4 (10). Sobider, Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (10). s. 653-672.
• Yıldıran, N. (2001). Yakın Doğu Sembolizminde Akrep, Yılan: Akrep-Adam ve Şahmeran. Folklor/Edebiyat, Üç Aylık Kültür Dergisi, 7 (26), s. 5-22.
• Yıldırım, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. s. 621-622.
• Varlık, M. B. (2014). Tarsus, Misis ve Osmaniye. ODTÜ’lüler Bülteni, ODTÜ Mezunları Derneği Yayınları, s. 42-43.
• (URL1) http://www.salihsaydam.com/mersin/sahmeran1_tr.html (Erişim: 11.06.2021).
• (URL2) http://www.artam.com/eser/sahmeran-18c6/0 (Erişim: 11.06.2021).
• (URL3) http://www.fikretotyam.com/resimleri/detay/otyam-in-fircasindan/127 (Erişim: 10.06.2021).
• (URL4) http://zuhalneccar.com/pPages/pArtist.aspx?paID=143&section=130&lang=TR&bhcp (Erişim: 21.05.2021).
• (URL5) (https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/mardin/nealinir/bakir-kaplar (Erişim: 10.06.2021).
• Kaynak Kişiler Han, Nermin. Ressam, Yaş: 34, Sözlü Görüşme, 03 Mart 2015, Beyoğlu, İstanbul.
• İslimyeli, Balkan Naci. Öğretim Üyesi ve Ressam, Yaş: 68, Sözlü Görüşme, 24 Mart 2015, İstanbul.
• Kesici, Hüseyin Murathan. Öğretmen ve Heykeltıraş, Yaş:44, Sözlü Görüşme, 16 Mart 2015, Bozüyük, Bilecik.
• Kılıçer, Yavuz. Ressam, Yaş: 56, Sözlü Görüşme, 10 Mart 2015, Kadıköy, İstanbul.
• Oganer, Ozan. Heykeltıraş, Yaş: 42, Sözlü Görüşme, 06 Mart 2015, İzmir.