Recai-zâde Mahmud Ekrem’in Uyarlama Oyunu “Atala Yâhut Amerika Vahşîleri”ndeki Kişilerin Psikanalitik Çözümlemesi

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 24, 157 - 173, 30.04.2025

Büşra Boza , Mümtaz Sarıçiçek

https://doi.org/10.59304/ijhe.1635598

Öz

On dokuzuncu yüzyılın ortalarından itibaren gelişmeye başlayan edebiyat bilimi, konusunu insandan aldığı için psikolojiyle iç içedir. Modern psikolojide Sigmund Freud’un bilinçaltını keşfetmesiyle başlayan psikanaliz çalışmaları, Carl Gustav Jung, Alfred Adler, Jacques Lacan gibi ünlü psikiyatrların teorileri ile gelişmiştir. Başlarda tıp ve psikoloji çerçevesinde yürütülen psikanaliz, zamanla edebiyatın çalışma alanına girmiş; edebiyat bilimciler estetik değer araştırması olan metin çözümlemelerinde psikolojinin verilerinden yararlanma imkânı bulmuştur.
Analitik psikolojiye farklı bir bakış açısı getiren İsviçreli psikiyatrist Carl Gustav Jung’un, “ilkörnek” (archetyp) ve “psikolojik tip” kuramları hem psikolojide hem de edebiyat biliminde yeni yollar açmıştır. Jung’un üzerinde çalışmalar yaptığı “ilkörnek” kavramı, insan zihninin en karanlık bölgesi olan ortak bilinçdışındaki ilk imgeler olarak tanımlanmaktadır. Din, dil, ırk farkı gözetmeksizin bütün insanlarda kendiliğinden var olan ilkörnekler, hayatı anlamak ve anlamlandırmak için büyük bir yarar sağlamaktadır. İlkörnek kuramının edebiyat biliminde kullanılmasıyla ortaya çıkan “ilkörneksel eleştiri”, “psikanalitik inceleme”nin önemli bir kolu hâline gelmiş; edebî eserin derin yapısını kavrama ve evrensel düzeyde estetik değer yargılarına ulaşma imkânı vermiştir.
“Psikolojik tip” (Jung tipolojisi) kuramında, bilinci kavrama ve aydınlatma amacı güden Jung, bilincin “duyum”, “düşünce”, “duygu” ve “sezgi” olarak dört işlevinden söz etmektedir. Bu dört işlevin bilinç düzeyinde belirmesiyle “içe kapanık” ve “dışa yönelik” biçiminde iki temel tutumun ortaya çıktığını söyleyen Jung, bunların dört işlevle birleşmesiyle sekiz psikolojik tipin oluştuğunu anlatır. Bu kuramın edebî eserlerdeki şahısları incelenme amacıyla kullanılması gittikçe yaygınlaşmaktadır. Edebî metne bu bağlamda yaklaşmak şahıs kurgulamalarının okur üzerinde bıraktığı etkinin yönlerini ve değerlerini kavramada işe yaramaktadır.
Bu çalışmada, Tanzimat döneminin öncü yazarlarından olan Recaî-zade Mahmut Ekrem’in uyarlama oyunu Atala yâhut Amerika Vahşîleri’nin şahıslar kadrosu “psikolojik tip” ve “ilkörnek” kuramı esas alınarak çözümlenmiştir. Bu inceleme doğrultusunda oyunda yer alan kişilerin içe kapanık duygusal, dışa yönelik duyumsal ve içe kapanık sezgisel olmak üzere üç farklı tipte olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca şahıslar kadrosunda ilkörneksel benlik kurgulamasına göre “bakire” “savaşçı” “gölge” ve “yaşlı bilge”ye rastlanmıştır. Oyunun asıl kahramanı Atala’nın dinî hassasiyeti ve trajedisiyle içe kapanık duygusal; Şaktaş’ın cesareti, vefası, fedakârlığı aynı zamanda doğa sevgisiyle dışa yönelik duyumsal bir tip olduğu tespit edilmiştir. Oyunda aktif olarak rol almasa da karşı güç işleviyle asıl kahramanları engellemeye çalışan Simagan’ın gölgesini aktif biçimde kullandığı, dışa yönelik duyumsal bir tip olarak acımasızlığı ve vahşiliğiyle etrafındaki insanlara zarar verdiği gözlemlenmiştir. Son sahnede ortaya çıkan Misyoner’in ise yardımcılık işleviyle Atala ve Şaktaş’a yol gösterdiği aynı zamanda yazarın iletmek istediği tematik mesajın taşıyıcılığını yaparak okuyucuyu/seyirciyi eğitmek amacında olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Recai-zâde Mahmud Ekrem , Atala yâhut Amerika Vahşileri , tiyatro , metin tahlili , psikolojik tip , ilkörnek (arketip)

Psychoanalytic Analysis of the Characters in Recai-zâde Mahmud Ekrem's Adaptation Play “Atala or American Wilds”

Öz

The science of literature, which started to develop from the middle of the nineteenth century, is intertwined with psychology because it takes its subject from human beings. Psychoanalysis studies, which started with Sigmund Freud’s discovery of the unconscious in modern psychology, developed with the theories of famous psychiatrists such as Carl Gustav Jung, Alfred Adler, and Jacques Lacan. Psychoanalysis, which was carried out within the framework of medicine and psychology at the beginning, gradually entered the field of study of literature; literary scientists had the opportunity to benefit from the data of psychology in text analysis, which is aesthetic value research.
Swiss psychiatrist Carl Gustav Jung, who brought a different perspective to analytical psychology, serves both psychology and literature with his theory of “archetypes” and “psychological types”. The concept of archetype, which Jung worked on, is defined as the first images in the collective unconscious, which is the darkest region of the human mind. Since they are in the common memory of humanity, archetypes that exist spontaneously regardless of religion, language or race provide a great benefit to us in terms of understanding and making sense of life. Archetypal criticism, which is handled in terms of literary science, has been one of the criticism methods used by literary scientists in terms of analyzing the common values of the literary work that appeal to the universal and presenting different reading styles against the work.
In the theory of “psychological types” (Jung typology), Jung, who aims to comprehend and illuminate consciousness, talks about the four functions of consciousness as “sensation”, “thought”, “emotion” and “intuition”. Stating that two basic attitudes emerged as “introvert” and “outward-oriented” with the raising of these four functions to the level of consciousness, Jung states that eight psychological types are formed by the combination of four functions and these basic attitudes. In terms of literary science, the theory of psychological types helps to reveal the aesthetic value of the text by shedding light on the analysis of the persons in the literary work.
In this study, the characters of Atala or American Savages, the adapted play of Recaî-zade Mahmut Ekrem, one of the leading writers of the Tanzimat period, were analyzed based on the theory of “psychological type” and “archetype”. In line with this analysis, it was observed that the people in the game were of three different types: introverted emotional, extroverted sensory and introverted intuitive. In addition, according to the archetypal self-construction, “virgin”, “warrior”, “shadow” and “old wise” were encountered among the characters. The main hero of the play, Atala, is an introvert and emotional with her religious sensitivity and tragedy; It has been determined that Şaktaş is an externally sensitive type with his courage, loyalty, sacrifice and love of nature. Although he does not take an active part in the play, it has been observed that Simagan, who tries to prevent the main heroes with his counter-force function, actively uses his shadow and, as an externally sensitive type, harms the people around him with his ruthlessness and brutality. It has been seen that the Missionary, who appears in the last scene, guides Atala and Şaktaş with his assistant function and also aims to educate the reader/audience by carrying the thematic message that the author wants to convey.

Anahtar Kelimeler

Recai-zâde Mahmud Ekrem , Atala or Wild American Savages , theatre , text analysis , psychological type , archetype

Kaynakça

• Enginün, İ. (2013). Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e. Dergâh Yayınları.
• Fordham, F. (2008), Jung Psikolojisi. (Çev. Aslan Yalçıner). İstanbul: Say Yayınları.
• Gürel & Muter (2007), “Psikomitolojik Terimler: Psikoloji Literatüründe Mitolojinin Kullanılması”. Sosyal Bilimler Dergisi 2007/1, 537-569.
• Jung, C. G. (2009), İnsan ve Sembolleri. (Çev. Ali Nihat Babaoğlu). İstanbul: Okuyan Us.
• Jung, C. G. (2017), Dört Arketip. (Çev. Zehra Aksu Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları.
• Jung, C. G. (2015), Feminen-Dişilliğin Farklı Yüzleri. (Çev. Tuğrul Veli Soylu). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Jung, C. G. (2019), Maskülen-Erilliğin Farklı Yüzleri. (Çev. Didem Gamze Erdinç). İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Jung, C. G. (2019b), Psikolojik Tipler. Pinhan Yayıncılık.
• Parlatır, İ. (1995), Recaî-zade Mahmut Ekrem. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Parlatır, İ., Çetin N. & Sazyek H. (1997), Recaî-zade M. Ekrem Bütün Eserleri I. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pearson, C. S. (2003), İçimizdeki Kahraman. (Çev. Semra Ayanbaşı). İstanbul: Akaşa Yayınları.
• Sarıçiçek, M. (2020), Modern Kahramanın Mitolojik Yolculuğu. Ötüken Neşriyat.
• Stevens, A. (2014), Jung. (Çev. Ayda Çayır). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2013), On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Dergâh Yayınları
• Atay, S. (2021), “Atala Yâhut Amerikan Vahşileri (Recâizâde Mahmut Ekrem)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü,
• http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/atala-yahut-amerikan-vahsileri-recaizade-mahmut-ekrem. [Erişim Tarihi: 24 Aralık 2024].