İRAN-ABD İLİŞKİLERİNDE TARİHSEL DÖNÜŞÜMLER VE GÜNCEL STRATEJİK YÖNELİMLER

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 24, 42 - 63, 30.04.2025

Rahim Cavadbeyli

https://doi.org/10.59304/ijhe.1674955

Öz

Bu makalede, İran ile Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) 1850’lerden itibaren başlayan ve Samuel Greene Wheeler Benjamin’in (1837-1914) itibarnamesini 11 Haziran 1883’de Nasireddin Şah’a takdim etmesiyle resmiyet bulan dostane ilişkileri ele alınarak, onların dostluk, ittifak ve zaman aşamasında baş veren ideolojik, siyasal ve ekonomik değişikliklerle düşmanlığa evrilen karşılıklı seyri incelenecektir. Bu ilişkilerin, William Morgan Shuster’in 1911’de İran’ın mali işlerine çeki düzen vermesi amacıyla İran tarafından davet edilmesi ve onun 6-7 aylık İran’daki faaliyetinin halk ve bazı siyasi gruplar tarafından oldukça iyi karşılanması, İngiltere ile Çar Rusya’sının nüfuz üzerine oldukça ağır ve dağıtıcı rekabetine karşı ABD’nin dengeleyici faktör olarak değerlendirilmesi fikrini güçlendirmiştir. Ancak buna karşın 1945’de Azerbaycan Özerk Milli Hükumetinin kan içinde boğulmasında ve 1953’de Dr. Musaddık Hükumetine karşı yapılan darbedeki rollü, ABD karşıtı fikrin alevlenmesi ile sonuçlanmıştır. ABD karşıtı yaklaşım, 1979 İslam devrimi ile had safhaya tırmanmış ve ABD Büyükelçiliğinin basılması ile iki ülke karşı karşıya gelmiş ve günümüzde de bu karşı durmalar artan temple devam etmektedir. İki ülkenin güncel stratejik yönelimleri incelendiğinde, İran’ın dini rehberi Hameneli Seyyid Ali’nin ABD, İngiltere ve İsrail üçlüsünün baskıcı siyasetlerine karşı çıkış yolunu Asya üçlüsü, İran - Çin - Rusya ittifakında gördüğü tasvip ve tespit edilmektedir. Tabi burada İran ve Türk dünyasının bir bütün olarak, birlikte oynayacakları rol oldukça büyük önem arz eder. Bu üçlü ittifak, İran-ABD, genel olarak Asya-Atlantik arası ilişkileri etkileyen en önemli olay olarak günümüze damgasını vurmaktadır. Makalede açık kaynak taraması üzerinden pozitivist yaklaşımla yorumlayıcı yöntem kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İran , Amerika Birleşik Devletleri , Türk Dünyası , İngiltere , Rusya

Proje Numarası

----

Teşekkür

öncelikle teşekkür ederim, göndermiş olduğum makalenin değerlendirilmesini ve uygun görülürse yayınlanmasını temenni ederim

HISTORICAL TRANSFORMATIONS AND CURRENT STRATEGIC ORIENTATIONS IN IRAN-USA RELATIONS

Öz

This article examines the friendly relations between Iran and the United States of America (USA) that began in the 1850s and were formalized when Samuel Greene Wheeler Benjamin (1837-1914) presented his credentials to Nasireddin Shah on June 11, 1883, and examines their mutual course, which evolved into hostility with ideological, political, and economic changes that led to friendship, alliance, and time. These relations were reinforced by the fact that William Morgan Shuster was invited by Iran in 1911 to regulate Iran's financial affairs and his 6-7 months of activity in Iran was very well received by the public and some political groups, and the idea of the United States as a balancing factor against the very heavy and distributive competition of Britain and Tsarist Russia over influence. However, her role in the bloodbath of the Azerbaijan Autonomous National Government in 1945 and in the coup against the Government of Dr. Mossadegh in 1953 resulted in the flaring of anti-American sentiment. The anti-American approach escalated with the 1979 Islamic revolution, and the two countries faced each other with the raid of the USA Embassy, and these oppositions continue to increase today. When the current strategic orientations of the two countries are examined, it is approved and determined that Khamenei Sayyid Ali, Iran's religious guide, sees the way out against the oppressive policies of the USA, UK and Israel trio in the Asian trio, Iran-China-Russia alliance. Of course, the role that Iran and the Turkish world as a whole will play together is of great importance here. This triple alliance marks the present day as the most important event affecting Iran-USA, Asia-Atlantic relations in general. In the article, the interpretive method was used with the positivist approach through open source scanning.

Anahtar Kelimeler

İran , Turkic World , United States Of America , United Kingdom , Russia

Proje Numarası

----

Kaynakça

• Arı, T. (2004). Geçmişten Günümüze Orta Doğu, Siyaset, Savaş ve Dış Politikası (Cilt 6. Baskı). İstanbul: Alfa.
• Armaoğlu, F. (2007). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914 – 1995. İstanbul: Alkım.
• Bastani, H. (2020, Mart 31). روایتی از ماجرای مک فارلین که محسن کنگرلو خواست بعد از مرگش منتشر شود. BBC Farsi: https://www.bbc.com/persian/iran-features-52099048 adresinden alındı
• Benjamin, S. G. (2021). ایران و ایرانیان : خاطرات و سفرنامه ساموئل گرین ویلر بنجامین. Lib.ir: http://www.lib.ir/book/71342612/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88- %D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86--%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%A6%D9%84-%DA%AF%D8%B adresinden alındı
• Bigdeli, M. R. (2015). Summaries of Judgments, Advisory Opinions & Orders of the International Court of Justice 2001-2004. Tahran: Allameh Tabatabai University.
• Çime, F. S. (1388/2009). مورگان شوستر در ایران. Tarikh Dar Ayine Pajuhesh: http://ensani.ir/fa/article/46455/%D9%85%D9%88%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 adresinden alındı
• Ergüven, N. S. (2008). Uluslararası Hukukta Diplomatik Ayrıcalıklar. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı / Kamu Hukuku Bilim Dalı, YL tezi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp? id=TSKnz7f_aGhyHAZI5s1yaA&no=9EdsY8cOZmedNk_YvaQmtA adresinden alındı
• Hart, A. (2011). Benjamin, Samuel G. W. 2021 tarihinde Dictionary of Art Historians: https://arthistorians.info/benjamins/ adresinden alındı
• Hürriyet. (2021, Nisan 12). İran, Natanz Nükleer Tesisi'ndeki kazanın 'terör eylemi' olduğunu açıkladı. Hürriyet: https://www.hurriyet.com.tr/dunya/iran-natanz-nukleer-tesisindeki-kazanin-teror-eylemi-oldugunu- acikladi-41786020 adresinden alındı
• Javadpour, R. (2020). Türk İran’a Persliğin Dayatılması. Ankara: Astana.
• Kirkpatrick, D. D. (2019, Aralık 29). How a Chase Bank Chairman Helped the Deposed Shah of Iran Enter the U.S. The New York Times: https://www.nytimes.com/2019/12/29/world/middleeast/shah-iran-chase-papers.html?fbclid=IwAR2EKVE_JLjk3u_8Ub9HEOc4tVxhXMzeLfuBRlH0wZ3W2CBHEoAUZG2pVQU adresinden alındı
• Mirza, Y. B. (2009, Nisan 29). Iran and the Iranians. 2021 tarihinde www.google.com.tr/books: https://www.google.com.tr/books/edition/Iran_and_the_Iranians/kZZCAAAAYAAJ?hl=tr&gbpv=0&bsq=inauthor:%22Youel%20Benjamin%20Mirza%22 adresinden alındı
• Mustafa Melih Ahıshalı ve İdiris Okuduci. (2020, Ocak 06). ABD-İran İlişkilerinin 67 Yıllık Tarihçesi. Anadolu Haber Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/abd-iran-iliskilerinin-67-yillik-tarihcesi/1693820 adresinden alındı
• Sander, O. (2001). Siyasî Tarih 1918–1994. Ankara: İmge.
• SputnikNews. (2021, 02 07). İran lideri Hamaney'den yaptırımların kaldırılması için şart koyan Biden'a: Uranyum zenginleştirme durdurulmayacak. Sputnik News Türkiye: https://anlatilaninotesi.com.tr/20210207/iran-lideri-hamaneyden-yaptirimlarin-kaldirilmasi-icin-sart-koyan-bidena-uranyum-zenginlestirme-1043752799.html adresinden alındı
• Tehran, V. E. (2021). History Of U.S. - İran Policy. 2021 tarihinde U.S. Virtual Embassy İran: https://ir.usembassy.gov/policy-history/ adresinden alındı
• U.S. Embassy. (2021, 04 12). تاریخچه به رسمیت شناختن، روابط دیپلماتیک و روابط کنسولی ایران و آمریکا. https://ir.usembassy.gov/fa/our-relationship-fa/policy-history-fa/ adresinden alındı