KARAHANLI TÜRKÇESİNDE DEYİMLEŞMİŞ BİRLEŞİK FİİLLER

Yıl 2016, Cilt: 2 Sayı: 2, 81 - 130, 01.12.2016

Galip Güner

Öz

Deyimler milletlerin yaşayış biçimlerine bağlı olarak şekillenen düşüncelerinin ve bu düşünme biçimlerinin dile yansıması sonucu ortaya çıkan kavram dünyalarını ortaya koyan gramatikal yapılardır. Bir gramatikal yapının deyime dönüşmesi sürecinde, kelimelerin temel sözlük anlamlarından uzaklaşarak kendine özgü kuruluş ilkeleri olan öbeklere dönüştükleri, yeni ve farklı bir anlamı ifade etme boyutu kazandıkları görülür. Bu aşamada bir deyimin ortaya çıkışını irdelemek deyimin yaratıcısı olan milletlerin kelimeleri neden farklı bir düşüncenin ifade edilmesinde kullandıklarını ve bunu gerçekleştirirken hangi anlam bağlantılarını dikkate aldıklarını belirlemede önemlidir. İşte bu çalışma da XI.-XIII. yüzyıllar arasında Eski Türk yazı dilinin devamı niteliği sergileyen Karahanlı Türkçesindeki deyimleşmiş birleşik fiilleri ana hatlarıyla ortaya koymak gayesini taşımaktadır. Böylece eski Türklerin, hareketleri karşılayan kelimeler olan fiillere nasıl bir deyimleşme boyutu kazandırdıklarına da bir nebze olsun katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Bu amaçla Karahanlı Türkçesiyle yazılmış Kutadgu Bilig, Atebetü’l- Hakayık, Dîvânü Lügâti’t-Türk ve Kur’an tercümeleri taranarak deyimleşmiş birleşik fiiller tespit edilmiş ve bilim adamlarının istifadesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, deyim, deyimleşme süreci, deyim anlamı, deyimleşmiş birleşik fiil

IDIOMIZED COMPUND VERBS IN QARAKHANID TURKIC

Öz

Idioms are grammatical structures revealing the conceptual world of nations shaped as a result of their way of life and the reflection of this life style in the language. It is seen that grammatical structures grow away from their lexical meanings transforming into groups with idiosyntactic structural principles and gain new and different meanings. At this stage it is important to tackle the formation of an idiom in order to be able to determine the reasons behind the use words of a nation in different meanings and semantic connections, when doing so. The purpose of this study is to draw the main lines of idiomized compound verbs in 11th-13th centuries Qarakhanid Turkic, which display the characteristics of being a follow up of the Old Turkic literary language. Thus it aims to contribute to the understanding on how Ancient Turks changed verbs semantically. To that end works written with Qarakhanid Turkic, namely Qutadgu Bilig, Atabatu`l-Haqayiq, Divanu Lugati`t-Turk and Quran Translations are scanned and compound verbs are presented to the benefit of the scholarly world.

Anahtar Kelimeler

Qarakhanid Turkic, idiom, process if idiomization, idiomic area, idiomized compound verb