Eski Türk Runik Harfli Metinlerdeki Askerî ve Siyasî Terimler ile Unvan Niteleyicilerin Özbek Türkçesindeki İzleri

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 7, 260 - 296, 07.05.2018

Saffet Alp Yılmaz

Öz

Siyasî terimler ve askerî terimler, çok geniş
bir coğrafyaya hükmetmiş devletler için büyük önem arz etmektedir.  Tarihî bir geçmişe sahip dünya devletlerinde,
siyasî-askerî terimler yönetici-yönetilen arasındaki temel ilişkiyi
göstermektedir.  Eski Türklerde
genellikle devlet yapılanması siyasî ve askerî niteliktedir.  Türklerin ilk yazılı belgeleri olan Bengü
Taşlar, Türklerin siyasî ve askerî hayatının ilk örnekleridir. Bu çalışmada,
8-10. yüzyıllar arası Eski Türkçe runik metinlerde yer alan siyasî, askerî
terimlerin ve unvan niteleyicilerinin Türk dilinde nasıl geliştiği ve Özbek
Türkçesindeki izleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Eski Türkçe runik harfli
metinlerdeki siyasî ve askerî terimlerin nasıl ortaya çıktığını, hangi amaç
doğrultusunda kullanıldığını ve tarihî süreç içerisinde Özbek Türkçesinde geçirdiği
ses ve anlam olaylarını ortaya koymak amaçlanmıştır. Çalışmada eski Türk runik
harfli metinler içerisinde II. Kök Türk Kaganlığı ve Ötüken Uygur Kaganlığı
döneminden kalmış yazıtlar ve Yenisey yazıtları temel kaynak niteliğindedir.
Bunun yanında Türkistan, Moğolistan ve Altay bölgesinde bulunan birçok irili
ufaklı yazıt da taranmıştır. Çalışma sonucunda ise eski Türkçe runik metinlerde
yer alan askerî ve siyasî terimler ile unvan niteleyicilerin Özbek
Türkçesindeki ses ve anlam olayları ayrıntılı olarak verilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Siyasî terimler, Askerî terimler, Runik metinler, Özbek Türkçesi

Kaynakça

• Ağca, F. (2016). “Eski Türkçe Kö:K Teŋri Ve Kö:K Kalık İkilemeleri Üzerine”, Türkbilig, 30: 201-221.
• Älibåbåev, S. (2015). “G'allazorlarda uchraydigan tunlamlarga qarshi kurash choralari”, Samarqand Qıshloq Xo’jalık Instıtutı, Samarqand.
• Alimov, R. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara.
• Aydemir, A. (2012). “Türkçede Bazı Sıhrî Akrabalık Terimleri Üzerine”, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 5 Issue 8, p. 125-142.
• Aydın, E. (2011). Uygur Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya.
• Aydın, E. (2012). Orhon Yazıtları, Kömen Yayınları. Konya.
• Aydın, E. (2016). “Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar Ve Unvan Niteleyicileri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, vol. 59/2, 5-26.
• Berta, A. (2002). Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları (Yelme ve Bıŋa. Haz. Demir, N./Yılmaz, E.), Grafiker Yayınları, Ankara.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford, Clarendon Press.
• Doerfer, G. (1965-1975). Türkisch und mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV, Wiesbaden: Franz Steiner.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari ve Askeri Unvan ve Terimleri. TDAV Yayınları, İstanbul.
• Eker, S. (2006). “Sü ve Sü ile Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnceleme,” Türkbilig Dergisi, 12: 104-133.
• Ercilasun, A., B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş- Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, TDK Yayınları, Ankara.
• Ergin, M. (1999). “Orhun Abideleri”, MEB, İstanbul.
• Erkoç, H., İ. (2008). “Eski Türklerde Devlet Teşkilatı (Gök Türk Dönemi)”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmış Yüksek Lisans Tezi.
• Ersoy, F. (2015). “Köktürk Harfli Yazıtlarla Çuvaşça Arasındaki Ortak Kelimeler”, Dil Araştırmaları Dergisi, S. 16, 51-82.
• Esin, E. (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Gabain, A., V. (1988). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara.
• Golden, P., B. (2006). Türk Halkları Tarihine Giriş, (Çev. Osman Karatay), Karam Araştırma ve Yayıncılık, Çorum.
• Gömeç, S. (1997). “Kagan ve Katun”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 29, Ankara.
• Gömeç, S. (1999). Kök Türk Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Gömeç, S. (2010). “Kara Unvanı ve Kara Hanlıların Menşei Üzerine”, History Stutes, 2/2. Samsun.
• Kafesoğlu, İ. (2014). Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II (1991).Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Koca, S. (2003). Türk Kültürünün TemelleriII Cilt, Başkent Matbaacılık, Ankara.
• Kormuşin, İ., Mozioğlu, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2016). Yenisey-Altay Kırgızıstan Yazıtları ve Kağıda Yazılı Runik Belgeler, Bilgesu Yayıncılık, Ankara.
• Nicholas, P. (2008). “Altay Dillerinde Çokluk Ekleri (Çeviren: Caner Kerimoğlu)”, Dil Araştırmaları Dergisi, S. 2 Bahar, 93-110.
• Pakalın, M., Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, II, III. MEB, İstanbul.
• Shagalov, S., V. and Kuznetsov, A., V. (2006). Katalog monet Chach III-VIII vv. (Catalogue of coins of Chach, III-VIII C.E.), Tashkent.
• Şirin, H. (2010). “Böbögör yazıtı: Bir Türk Kunçuyunun Mezar Taşı”, Dil Araştırmaları Dergisi, S. 7 Güz, 62-73.
• Şirin, H. (2012). Eski Türk Yazıtlarında Politik ve Askerî Terimlerden Örnekler, BiligDergisi Kış Sayısı, 60, 257-272.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı Notlar, Bilge Kültür Sanat Yayın, İstanbul.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, TDK yayınları, Ankara.
• Tekin, T. (2001). Orhon Yazıtları, Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi I. İstanbul.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• Tolkun, S. (2002). “Özbek Türkçesinde Yeni Kelime Türetmede Kullanılan Yabancı Unsurlar”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Güz-2002, S: 14 s. 337-365.Tolkun, S. (2009). Özbekçe Fiilimsiler, Dijital Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Tolkun, S. (2007) “Eski Türkçedeki -d- Pekiştirme Ekinin Özbekçe ve Türkiye Türkçesindeki izleri”, İlmi Araştırmalar, sayı 23, 2007, s. 131-138.
• Yıldırım, K. (2015). Bozkırın Yitik Çocukları Juan-Juan’lar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• Академия наук Севортян Э.В. (1974). Этимологический словарь тюркских языков (I-VII), Издательство, Наука Москва.
• Ўэбек Тилининг Иэохли Луғати I-V. (2008). Ўэбнкистон Республикаси Фанлар Академияси Тошкент.