-(X)ş MASTAR EKİ MİDİR?

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 9, 297 - 328, 01.10.2018

Selahittin Tolkun

Öz

Günümüz Türk dil ve lehçelerinde esasen -mAk, -(X)Ş ve -(X)v ile bundan gelişen biçimbirimler kullanılmaktadır. Eski Türkçe döneminde esas mastar eki -mAk olup yanında sıfat-fiil ekleri de mastar görevi görüyorlardı. -(X)Ş ise bu dönemde kalıcı isimler yapan bir ekti. Ek, Orta Türkçeden itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Hâlihazırda özellikle Karluk ve Oğuz Türkçelerinde -(X)Ş mastar işlevinde oldukça işlektir. Kıpçak ve diğer dil ve lehçelerde ise çok defa kalıcı isimler yapan bir ek konumundadır. Mastar ekleri esasen hareket ismi yaparlar: almak, bilmek; satma, verme; görüş, duyuş; aluv, toyuv vb. Mastar işlevindeki kelimeler sıfat olarak kullanılmazlar. Ancak geçmişten günümüze bütün Türk lehçelerinde -(X)Ş ekinin sıfat-fiil gibi fâil veya nesne adları veyahut sıfatlar türettiği örneklere sıkça rastlanmaktadır. Tarihî veya günümüz lehçelerinde kullanılan tanış, biliş, oynaş, suvsuş “su kabı”, yagış “kurban”, benzeş / meŋzeş / okşaş vb. “gibi”, cukuş “mikrop”, kiriş “gelir” vb. kelimeleri incelendiğinde bunlarda ekin hep sıfat-fiil olarak kullanıldığını görülür. Bunların dışında -(X)Ş ekinin gerek tarihî gerekse günümüz Türk lehçelerinde başka eklerle birleşerek birleşik ekler türetmektedir: -ş+iyelik+Da, -(y)XşXn, -(X)ş+iyelik+çA vb. Bu türemişlerinin yerine başka ekler vasıtasıyla benzer biçimleri kurulmak istendiğinde bu amaçla genellikle sıfat-fiillere başvurmak gerekmektedir. Bütün bunlar aklımıza -(X)Ş ekinin gerçek işlevinin ne olduğu sorusunu getirmektedir. Ek mastar mı yoksa bir sıfat-fiil eki midir? Çalışmamızda bu sorunun cevabı bulunmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: -(X)ş Mastar Eki, -(y)Xş Mastar Eki, Mastar Görevindeki Sıfat-Fiil Ekleri.

Anahtar Kelimeler

-(X)ş mastar eki, -(y)Xş mastar eki, mastar ekleri, eklerde görev değişmesi

Kaynakça

• Äbdufättåhovnä, Nåilä (1991). Nåsiruddin Burhånuddin Räbğuziy Qısäsı Räbğuziy İkinçi Kitåb. Taşkent: Yåzuvçi.Äbdulhämid Suläymån Çolpån, (1991): Yänä Åldım Såzımnı, Taşkent: Ğäfur Ğulåm.Abdurrahmånov F. A. – Ş. Ş. Şåabdurahmånov – A. P. Håciyev: Özbek Tili Grammatikası I, Özbekistån CCR Fan Naşriyåtı, Taşkent 1975, 612.Akbaba, Dilek Ergönenç (2009). Nogay Türkçesi Grameri. Ankara: Grafiker.Arat, Reşid Rahmeti (1979a). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK.Arat, Reşid Rahmeti (1979b). Kutadgu Bilig III İndeks. Neşre haz.: Kemal Eraslan- Osman F. Sertkaya – Nuri Yüce) İstanbul: TKAE.Arat, Reşid Rahmeti (1988). Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig II. Ankara: TTK.Arıkoğlu, Ekrem – Klara Kuular (2003): Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.Ata, Aysu (1997a): Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî Kısasü’l-Enbiya (Peygamberler Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK. Ata, Aysu (1997b): Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî Kısasü’l-Enbiya (Peygamberler Kıssaları) II Dizin. Ankara: TDK. Atalay, Besim (1998). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. Ankara: TDK. Åybek (1985): Nävåiy, Taşkent: Oqıtuvçı Näşriyåtı.Aydoğdu, Özkan (2007). Türk Dilinde Mastarlar. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.Banguoğlu, Tahsin (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK.Bayraktar, Nesrin (2004). Türkçede Fiilimsiler.Ankara: TDK.Bolobalayev, O. (1960). Osmonkul, Frunze: Kırgız Mamlekettik Basması.Buran, Ahmet – Ercan Alkaya (2001). Çağdaş Türk Lehçeleri, Ankara: Akçağ. Çağatay, Saadet (1947). “Eski Osmanlıca’da Fiil Müştakları”, DTCF Dergisi c. V, Ankara, 1947, s. 525-552.Çeneli, İlhan (1997) Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri. çev: Mustafa Argunşah. Ankara: TDK.Eckmann, János (1988). Çağatayca El Kitabı. çev.: Günay Karaağaç. İstanbul: İ.Ü.Eckmann, János (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. haz.: Osman F. Sertkaya. Ankara: TDK.Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki (1992). Atabetü’l-Hakayık. haz.: Reşid Rahmeti Arat. Ankara: TDK.Əliyev, Kamran (2011). Azərbaycan Dili Abituriyenlər Üçün (Köməkçi Vəsait). Bakı: Elm.Eraliyev, Süyünbay 1992: “Saga Aytkan Sır” Ala-Too 4-5, Bişkek, s.63-109.Eraslan, Kemal ( 1980). Eski Türkçe’de İsim-Fiiller. İstanbul: İ. Ü.Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon, Vol. 1–2, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.Erdal, Marcel (1998). “On the Verbal Noun in -(y)iş”, Doğan Aksan Armağanı, DTCF yay: 366, Ankara. s. 53-68.Erdal, MArcel (2013). “Oğuz Türkçesinde ve Batı İranî Dillerde Öndamaksıl Ekleşme Ünsüzü”. Çev.: Musa Salan. Dil Araştırmaları, sayı 12, Bahar 2103, s. 256-272.Ergin, Muharrem (1984). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi.Ersoy, Feyzi (2010). Çuvaş Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.Gabain A. Von (2000). Eski Türkçenin Grameri, çev.: Mehmet Akalın. Ankara: TDK.Grønbech, K. (1986). Kuman Lehçesi Sözlüğü, Çev.: Kemal Aytaç. Ankara: Kültür Bakanlığı.Gülsevin, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK.Gürsoy-Naskali Emine - Muvaffak Duranlı (1999): Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK.Hacıeminoğlu, Necmettin (1968). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. İstanbul: İ.Ü.Hahn, F. Reinhard - Ablahat İbrahim (1991): Spoken Uyghur, Seattle and London: University of Washington Press.Hamilton, James Russel (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Çev.: Vedat Köken. Ankara: TDK.Xangildin V. H. (1959). Tatar Télé Grammatikası. Kazan: SSR Fənnər AkademiyaséHåşimov, Ötkir (1994). Tüşdä Keçgän Umrlär. Taşkent: ŞärqXudåyberdiyev, Erkin - Şähzådä Xudåyberdiyeva (1995). Åltın Vådiy Ertäkläri. Taşkent: Ğåfur Ğulåm.Kaimov, Kasım (1976). Tandalgan Çıgarmalar. Frunze: Kırgızstan Basması.Kara, Mehmet (2000). Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük). Ankara: Kültür Bakanlığı.Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: TDK.Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I (1991). Haz.: Komisyon. Ankara: Kültür Bakanlığı.Kaşgarlı, Sultan Mahmut (1992). Modern Uygur Türkçesi Grameri, İstanbul: Orkun.Kazımov, Qəzənfər Şirin oqlı (2010). Müasir Azərbaycan Dili Morfologiya Ali Məktəblər üçün Dərslik. Bakı: Elm və Təhsil.Kirişçioğlu, M. Fatih (1994). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Kazakşa – Türikşe Sözdik Ankara: TDK.Koç, Kenan - Ayabek Bayniyazov - Vehbi Başkapan (2003) Kazak Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlüğü Ankara: Akçağ.Koç, Kenan – Ayabek Bayniyazov – Vehbi Başkapan¬ (2003) Qazaqşa – Türikşe Sözdik Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Türkistan: Turan Baspası.Koç, Kenan - Oğuz Doğan (2004). Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK.Levitskaya, L. C. (1976). “İstoriçeskaya Morfologiya Çuvaşskogo Yazıka” Moskva: Akademiya Nauk SSSR. Naskali, Emine Gürsoy - Muvaffak Duranlı (1999). (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK.Necip, Emir Necipoviç (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev.: İklil Kurban. Ankara: TDK.Ölmez, Mehmet (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.Öner, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: TDK.Özbek Tilining İzåhli Luğäti I-V (2006-2008). Taşkent: Dävlät İlmiy Näşriyåtı.Özönder, F. Sema Barutçu (1998) Üç İtigsizler Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks XXX Levha. Ankara: TDK.Öztürk, Rıdvan (1994). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.Rımjanov, Tawpıq (1985) “Zäytunqarlığaş” Kümis Küyme Yertegi-Povester. Almatı: Jalın.Ryumina-Sırkaşeva, L. T. – N. A. Kuçigaşeva (2000) Teleüt Ağzı Sözlüğü, haz.: Şükrü Halûk Akalın, Caştegin Turgunbayev. Ankara: TDKSafiullina, F. S. – M. Z. Zekiyev (1994). Xezérge Tatar Edebi Télé. Kazan: Megarif.Serebrennikov, Boris Aleksandroviç – Ninel Zəynal qızı Hacıyeva (2002). Türk Dillərinin Müqayisəli Tarixi Qrammatikası. Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Shinkewitz, J. (1947). “ Rabguzi Sentaksı”. çev.: S. S. PAYLI Türk Dili Belleten, seri III, sayı 8-9’dan sonra ayrı basım, Nisan-Aralık 1946, Ankara 1947, 148 s.Tannagaşaeva N. N. Kurpeşko - Halûk Şükrü Akalın (1995). Şor Sözlüğü. Adana: Türkoloji Araştırmaları.Tarama Sözlüğü (1983), Ankara: TDK.Tarama Sözlüğü VII Ekler (1996), Ankara: TDK.Tatarskaya Grammatika II Morfologiya (1993). Kazan: Tatarskoe Knijnoe İzdatelstvo.Tekin, Şinasi (1976). Uygurca Metinler II. Maytrısimit Burkancıların Mehdîsi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram (Burkancılığın Vaibhāşika tarikatine âit bir eserin Uygurcası). Ankara: Atatürk Üniversitesi.Tekin, T. – M. Ölmez – E. Ceylan – Z. Ölmez – S. Eker (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları.Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: TDKTekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları DizisiTimurtaş, F. K. (1977). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi. Tolkun, S. (1999): Kırgız Türkçesi’nde Mastar, Partisip ve Gerundiumlar, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul, XIII+377.Tolkun, S. (2008) “Yaşayan Çağatayca veya İki Dilli Özbek Şiiri”, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 20-24 Ekim 2008, Ankara. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008. Ankara: TDK. 4235-4246.Tolkun, S. (2009). Özbekçede Fiilimsiler. İstanbul: Dijital Sanat.Toparlı, R. (1988). Mu’înü’l-Mürîd. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi.Tor, G. (2004). Mersin Ağzı Sözlüğü. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları.Tulum, M. M. – K. Azılı (2015). Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.Türk Dünyası El Kitabı 2. Cilt (1992). Ankara: TKAE.Türkmen Diliniñ Grammatikası. (1999). Aşgabat: Türkmenistan Prezidentiniñ Yanındakı Ilım ve Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Magtımgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı (TDK tarafından armağan olarak basılmıştır).Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter. Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. C I-II. çev. Abdullah Taymas. Ankara: TDK. Yüce, N. (1998). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK.