GÜNEY TÜRKİSTANLI (AFGANİSTAN) ŞAİR ÜSTAD METİN ANDHOYÎ’DE TÜRKLÜK ŞUURU

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 10, 310 - 329, 30.04.2019

Selahittin Tolkun

Öz

Rus işgaline uğrayan Batı, Çin işgaline uğrayan Doğu
Türkistan’da işgalciler Türk uruklarını milletleştirmeye çalışarak Türklük
duygusunu ortadan kaldırmaya çalışmışlar; Türklük şuurunu gösterenler derhal pantürkist veya panturanist suçlamasıyla idamlara veya en iyi ihtimalle sürgünlere
maruz kalmıştır.

Batı Türkistan’ın tabii bir uzantısı olan ve
günümüzde Afganistan’ın sınırları dâhilinde kalan Güney Türkistan’da ise durum
biraz farklı olmuştur. Bölgede asıl itibariyle Özbek ve Türkmen urukları
bulunmaktadır. Bu topluluklar Sovyet eğitiminden geçmemişlerdir. Yaşadıkları
coğrafya Türk dilinin en büyük savunucusu Ali Şîr Nevâî’nin yurdudur ve gerek
Özbekler gerekse Türkmenlerce Nevâî geleneği yaşatılmaktadır. Güney
Türkistan’da Özbek ve Türkmenler iç içe yaşamakta, kuzeydeki Türkmenistan ve
Özbekistan halklarından farklı olarak kardeşliklerini daha somut biçimde
hissetmektedirler. Öte yandan bölgedeki Türk topluluklarının Türkiye
Cumhuriyeti ile yakın bağları bulunmaktadır. Bütün bu sebeplerden dolayı Güney
Türkistanlı aydınlarda kuzeydeki akrabalarına nazaran Türklük şuuru daha
kuvvetlidir.

Biz bu durumu Güney Türkistan Özbek edebiyatının
önde gelen temsilcilerinden şair Üstad Metîn Andhoyî’de açıkça görüyoruz. 1940’ta Andhoy’da dünyaya gelen şair, bölgede çok etkili edebî
şahsiyettir.  Anadili Özbek Türkçesi
dışında ülkedeki hâkim dil olan Derice-Farsça da şiirler kaleme almaktadır.
Şairin aşk, din, yurt sevgisi, dostları
anma, tarih düşürme, baharın gelişi,
eğitimin önemi gibi konular dışında özellikle bölge insanlarına milli şuur
vermeyi amaçlayan şiirleri bulunmaktadır. Şair, özellikle “Quvånç Ävci” adını verdiği 78 beyitten oluşan “Bizdä bår” redifli
kasidesinde Orhun Kitabelerinden başlayarak günümüze kadarki Türklük âleminin
bütün değerlerini anmış; bununla Güney Türkistanlı Özbek okurlara Türklük
gururu kazandırmayı hedeflemiştir.

Anahtar Kelimeler

Afganistan’daki Özbek Edebiyatı, Güney Türkistan Edebiyatında Türklük

Kaynakça

• Referans 1 Akyüz, M. (2012) Geç Dönem Çağatay Edebiyatından Günümüze Afganistan Özbek Edebiyatının Tarihi Gelişimi ve Faryab Edebi Muhiti. Fatih Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi).
• Referans 2 Burget, F. A. (1999). Afganistan’daki Türk Soyluların Modern Edebiyatı. T. C. Ege Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı. (Yayımlanmamış Lisans Bitirme Tezi). Referans 3 Qarash, M. Y. (2015). 1900-2000 Yılları Arasında Güney Türkistan (Afganistan)’da Özbek Türkçesiyle Yazan Şairler. Anadolu Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Referans 4 Muhəmməd Əmįn Mətįn-i Əndxōyį (h.ş. 1379/m. 2000). پوش لاله باغ “Båğ-ı Lålä-Pôş” (Arap harfli). Peşaver: Mərkəz Nəşriyåtı
• Referans 5 Öztürk, R. (2014), Günümüz Afganistanlı Özbek Şairleri, Konya: Palet Yayınları.Referans 6 Temizyürek, F., Barın E. ve Ustabulut M. Y. (2016) “Afganistan’ın Dil Politikası ve Afganistan’da Türkçe Eğitimi Tarihi” Türkbilig, 2016/32, 155-168.
• Referans 7 Tolkun, S. (2016). Afgan Türkistanı Edebiyatından Örnek Bir Şahsiyet: Üstad Metin - İnceleme-Şiirler-Sözlük. İstanbul: Kitabevi.