Son Dönem Osmanlı Sözlüklerinde İnsan Niteleyicileri

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 11, 668 - 716, 12.08.2019

Rümeysa Doğan

Öz

Dünya
tarihi boyunca sürekli bir gelişme ve değişmeye sahne olan medeniyet aslında
onu oluşturan insan genelinde kadın ve erkek figürlerince bugünlere gelmiştir.
Bu durum Türk kültüründe de aynı mecrada cereyan etmiş ve sosyal rollerin,
gündelik hayattaki görevlerin çeşitli oranlarda paylaşımı ile toplumdaki
gelişmelerin ana etkenlerinden biri olmuştur. Kültürün oluşturucusu, yaşatıcısı
ve aktarıcısı olarak dilde de insan kavramı etrafında ister istemez zamanla
çeşitli niteleyiciler oluşmaya ve kullanılmaya başlamıştır. Niteleyiciler
aslında varlıkların özelliklerini ortaya koysalar da toplum nezdinde nitelenen
varlığın yerini, konumunu, algılanış biçimini de belirlemeye yardımcı işaretler
içerirler. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin son döneminde kaleme alınmış
başlıca sözlükler söz varlığı bakımından taranarak Osmanlı Devleti özelinde
Türk toplumunda kadına, erkeğe, çocuğa ve genel olarak toplumu oluşturan
bireylere hangi açılardan bakıldığı, onları karşılamak üzere hangi
niteleyicilerin kullanıldığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece 19. yüzyıl
Osmanlısında bireylerin toplumda üstlendikleri roller, birbirlerine bakış
açıları niteleyici sözcükler açısından değerlendirilerek geçmişten günümüze
kadar devamlılık arz eden değerler tespit edilmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Son Dönem Osmanlı sözlükleri, Lehce-i Osmânî, Kâmûs-ı Türkî, insan niteleyicileri

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (2000). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara.AKSAN, Doğan (1998). “Türklerde Sözlükçülük, Bugün Türkiye’de Sözlük”, Kebikeç, Sayı 6, s. 115-118.ALKAN, Hanife (2013). “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te İnsanlar İçin Kullanılan Niteleyiciler” Turkish Studies, Volume 8/9 Summer, s. 561-577.ÇERİ, Bahriye (1998). “XIX. Yüzyıldan Osmanlıca Bir Sözlük Lehce-i Osmanî”, Kebikeç, Sayı 6, s. 169-174.ÇİÇEK, Ali (2009). “Sözlük Bilimi Açısından Kâmûs-ı Türkî Üzerine Bir İnceleme”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt-Sayı: 11-2, s. 183-193ERGİN, Muharrem (2002). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay, İstanbul.GÜNDÜZ, Ahmet (2012). “Tarihî Süreç İçerisinde Türk Toplumunda ve Devletlerinde Kadının Yeri ve Önemi”, Jass, Volume/Issue 5/5, s. 129-148.KAPLAN, Mehmet (1995). “Dede Korkut Kitabında Kadın”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yay, İstanbul, s. 99-112.MUHAMMETHACI, Kambernisa (2001). “Efsane ve Rivayetlerde Tasvir Edilen Kadın Tipleri Üzerine”, Türk Dünyası-Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 12, s. 713-721.ÖZDEN, Muharrem (2018). “Eski Anadolu Türkçesinde Kullanılan İnsan Niteleyicilerinin Anadolu Ağızlarındaki Yansımaları Üzerine”, Turkish Studies, Ankara, Volume 13/28, s. 785-848.ÖZDEN, Muharrem (2017). “İnsanlar İçin Kullanılan Niteleyiciler Bakımından Trakya Ağızlarına Genel Bir Bakış”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı. 9, s. 245-292.PAŞA, Ahmet Vefik (2000). Lehce-i Osmanî, (Hzl. Recep Toparlı), TDK Yay, Ankara.SAMİ, Şemseddin (2018). Kâmûs-ı Türkî, (Latin Harfleriyle, Hzl. Raşit Gündoğdu-Niyazi Adıgüzel-Ebul Faruk Önal), İdeal Kültür Yay, İstanbul.YAVUZARSLAN, Paşa (2004). “Türk Sözlükçülük Geleneği Açısından Osmanlı Dönemi Sözlükleri ve Şemseddin Sami’nin Kâmûs-ı Türkî’si”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı 44-2, s. 185-202.YILDIZ, Hüseyin (2004). “Ahmet Vefik Paşa’nın Lehce-i Osmanî’si ve Batı Kaynaklı Kelimeler”, Türk Dili Dergisi, Sayı 634, s. 439-446.