Diyarbakır ve Çevresinin Hilafetin Kaldırılmasına Karşı Verdiği Tepkiler Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 12, 1154 - 1181, 29.10.2019

Edip Bukarlı

Öz

Yavuz
Sultan Selim’in, Ridaniye Seferi’nden sonra Kahire’de bulunan son Abbasi
Halifesi III. Mütevekkil-Alellah’dan hilafeti devralması ile Osmanlı hilafeti
başlamıştır. Halifelik Kurumu, Osmanlı’da uzun yıllar varlığını sürdürmüştür.
Ne var ki, Birinci Dünya Savaşı esnasında Osmanlı Padişahı V. Mehmet, halife
olması hasebiyle Cihad-ı Ekber ilan etmişse de bu çağrısı İslâm âlemi
tarafından bir karşılık bulmamıştır. Böylece tarihi süreç içinde hilafetin
İslâm âlemi üzerinde bir işlevinin kalmadığı görülmüştür. Bununla birlikte
Birinci Dünya Savaşı’nda yenilen Osmanlı Devleti’nin toprakları işgal edilince
Milli Mücadele Dönemi başlamıştır. Milli Mücadele’nin başlaması gerek toplumda
gerekse devlet kurumlarında yeni bir dönüşüme neden olmuştur. Bu kapsamda
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Cumhuriyet’e geçiş evresinde din ve devletin
ayrılması ve hilafetin kaldırılması gibi hususlar gündeme gelmiştir. Ayrıca Milli
Mücadele’nin kazanılması ülkede siyasi olaylar silsilesinin önünü açmıştır. Bu
dönemde lâiklik, devlet ve toplum modernleşmesinin temelini oluşturmuştur.
Hilafetin ilga edilmesi ve medreselerin kapatılması gibi lâik uygulamalarla devlet,
dini kimlikten tamamen uzaklaşmıştır. Dolayısıyla yaşanan bu hadise, bilhassa
geleneksel yapıya sahip olan toplumun bazı kesimlerinden tepki görmüştür.

Bu
bağlamda Diyarbakır ve dolaylarında 13 Şubat 1925’te yeni devletin siyasal
sistemini tehdit eden Şeyh Sait İsyanı, bir muhalefet hareketi olmuştur. Bu
muhalifler, dini propaganda yaparak  bu
dönemdeki lâik ve demokratik anlayışının ve bu doğrultudaki uygulamaların
İslâmiyet’e zarar verdiğini hatta İslâm dinini ortadan kaldırmaya yönelik
olduğunu belirtmişlerdir. Ne var ki, Cumhuriyet kadroları, bu yeni rejim şekli
olan lâikliğe karşı tepki gösterenlere müsamaha göstermemiş ve onlara karşı
ciddi önlemler almışlardır. Bu minvalde İstiklal Mahkemeleri kurulmuş ve Şeyh
Sait başta olmak üzere kırk yedi kişi yargılanıp idam edilmiştir.

“Diyarbakır
ve Çevresinin Hilafetin Kaldırılmasına Karşı Verdiği Tepkiler Üzerine Bir
İnceleme” isimli makalede, yurdun çeşitli yerlerinde olduğu gibi Diyarbakır ve
dolaylarının, Atatürk döneminde lâiklik adına ortaya konulan bazı uygulamalar,
bu uygulamaların toplumun bazı kesimlerinde nasıl karşılandığı ve gösterilen
tepkiler ele alınıp incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Demokrasi, Cumhuriyet, Laiklik, Hilafetin Kaldırılması

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA.) 51-0-0-0/2-12-7.BCA, 51-0-0-0 / 2.1.30.BCA, 30-18-1-1-/ 9-15-9.BCA, 51-0-0-0 / 2-1-29.BCA, 30-18-1-1/ 9-15-8.BCA, 30-18-1-2/ 1-3-13.BCA, 30-18-1-2/ 79-89-11.BCA, 30-18-1-1/13-27-13.BCA, 30-11-1-0/75-3-15.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.) DH. EUM. AYŞ, 27/136.Tanin, 5 Aralık 1923.Tanin, 8 Ekim 1923.Vakit, 29 Haziran 1925. Vakit, 28 Mayıs 1925. Akkor, M. (2012). “ Dini Bir Müessesenin Sonu: Hilafet’in İlgası”. History Studies, 4 (1), 15-28.Altındağ, Ş. (1972). “Hilafet ve Hilafetin İlgası”. Atatürk Önderliğinde Kültür Devrimi, Ankara.Arı, A. (2002). “Tevhid-i Tedrisat ve Lâik Eğitim”. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22 (2), 181-192.Avcı, C. (1998). “Hilâfet”. DİA, 17, İstanbul: TDV, 539-546.Aybars, E. (1988). İstiklal Mahkemeleri. 2, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.Aysal, N. (2011). “Atatürk Döneminde İç Politika”. Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. (Ed: Temuçin Faik Ertan), Ankara: Siyasal Kitabevi.Aytepe, O. (2002). “Yeni Belgelerin Işığında Halifeliğin Kaldırılması ve Hanedan Üyelerinin Yurtdışına Çıkarılmaları”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 29-30, 15-29.Bediüzzaman Said Nursi (2008). Tarihçe-i Hayat. İstanbul: Yeni Asya NeşriyatBukarlı, E. (2018). “Mustafa Zihni Paşa’nın Hayatı ve Sîyasi Görüşleri”. (Yayımlanmış Doktora Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.Cebesoy, A. F. (2002). Siyasi Hatıralar-Lozan’dan Cumhuriyet’e. 2, İstanbul: Temel Yayınları.Çubukçu, İ. A. (1999). “Halifelik ve Lâiklik”. Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk Düşünce Din ve Lâiklik, (Yay. Haz: Ethem Ruhi Fığlalı ve Diğerleri), Ankara.Düstur (1964). Beşinci Tertip. 3, İstanbul.Ergil, D. (1990). “Atatürkçü Düşüncenin Temeli: Lâiklik”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 7, 245-300.Goloğlu, M. (1972). Devrimler ve Tepkileri (1924-1930). Ankara: Başnur Matbaası.Gümüşoğlu, H. (2000). Osmanlı Hilafeti ve Kaldırılması. İstanbul: Kayıhan Yayınları.Kandemir, F. (1967). “Şeyh Sait İsyanı”. Tarih Konuşuyor Aylık Tarih Mecmuası, 7. No: 37.Kara, İ. (2000). “Din İle Devlet Arasında Sıkışmış Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 18, 29-55.Kocaman, H. ve Ceylan, M. (2016). “Türkiye Cumhuriyetinin İlk Muhalefet Fırkası: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”. Yasama Dergisi, 11 (34), 5-23.Küçük Hamdi (1 Mart 1909). “İslâmiyet ve Hilafet ve Meşihat-ı İslâmiyye”. Beyanülhak, 1(22), 511-514.Lord Kinross, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Doğuşu. (çev: Necdet Sander), İstanbul: Altın kitaplar Yayınevi.Mumcu, U. (1999). Kazım Karabekir Anlatıyor. İstanbul: Tekin Yayınevi.Mustafa Sabri (13 Ekim 1928). “İslâm’da İmâmet-i Kübrâ Yani Hilafet-i Muazzama-i İslâmiye”. Yarın Gazetesi, İskeçe (Xhanti), S. 30, s. 2.Mustafa Sabri, (23 Teşrinisani 1928), “İslâm’da İmâmet-i Kübrâ Yani Hilafet-i Muazzama-i İslâmiye”. Yarın Gazetesi, İskeçe (Xhanti), S. 35, s. 2.Nam, M. (2011). “Son Şeyhü’l-İslâm Mustafa Sabri Efendi’ye Göre Din-Devlet-Hilâfet İlişkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (16), 298-305.Örgeevren, A. S. (2007). Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi. 2. Baskı, İstanbul: Temel Yayınları.Tunçay, M. (2015). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.Turan, N. S. (2004). Hilafetin Tarihsel Gelişimi ve Kaldırılması. İstanbul: Altın kitaplar.Turan, Ş. (1995). Türk Devrim Tarihi. 3. Kitap, İstanbul: Bilgi Yayınevi.Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar:1924-1938. (1972). Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.Uluğ, N. H. (1975). Halifeliğin Sonu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.Yavuz, B. S. ( 1993). “1924 Türkiyesi’nde Devletin Siyasal Yapısını Lâikleştirme Çalışmaları ve Karşı Tepkiler İle İlgili Bir İngiliz Belgesi”. Atatürk Yolu Dergisi, 3(11), 323-339.