Typology of Vocal Harmony in Kyrgyz and South Siberian Turkic Dialects

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 14, 470 - 490, 31.10.2020

Fatih Çelik

Öz

The Kyrgyz migrated from Yenisei to the mountains of God a thousand years ago. Today, the language and culture of the Kyrgyz still shows the traces of Turks living in Southern Siberia. In this study, the vocal harmonies of Kyrgyz, Southern Siberian Turks with Altay, Tuva and Khakas Turks and vocal events that occur as a result of these harmonies will be emphasized. In the Turkish language, there is a harmony of sound events, thickness-thinness, flatness-roundness of vowel sounds, and tonality-tonlessness for consonants. Many Turkish dialects have these vocal harmonies. However, there are some differences in the application of vocal harmony and its phonetic structure. The reason for these is changes due to reasons such as historical process and language relations. This situation appears mostly as phonetic differences. Compared to other Turkish dialects, it is seen that the harmony of thickness-thinness, flatness-roundness is applied very tightly in Kyrgyz Turkish and South Siberian Turkish dialects. While making comparisons, the common features of Kyrgyz Turkish and South Siberian Turkish dialects will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz, Southern Siberia, Turkish Languages, Partnerships

Kırgızca ve Güney Sibirya Türk Lehçelerinde Ses Uyumunun Tipolojisi

Öz

Kırgızlar bin yıl öncesinden Yenisey’den, Tanrı dağlarına doğru göç başlatmıştır. Bin yıl öncesine dayanan Kırgız göçünün ardından bugün hâlen Kırgız Türklerinin dilinde, kültüründe göçüp geldiği Güney Sibirya’da yaşayan Türklerin izi görülmektedir. Bu çalışmada Kırgız Türkçesinin, Güney Sibirya Türkçelerinden Altay, Tuva, Hakas Türkçeleriyle olan ses uyumları ve bu uyumlar neticesine oluşan ses olayları üzerinde durulacaktır. Türk dilinde ses olayları ünlü seslerle ilgili kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık ve ünsüzlerle ilgili olarak da tonluluk - tonsuzluk uyumu vardır. Türk lehçelerinin birçoğunda bu ses uyumları vardır. Fakat ses uyumlarının uygulanmasında, fonetik yapısında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Bunların sebebi de lehçenin kendi içyapısının yanı sıra tarihî süreç, dil ilişkileri vb. nedenlerden kaynaklı değişikliklerdir. Bu durum daha çok fonetik farklılıklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer Türk lehçelerine göre, Kırgız Türkçesinde ve Güney Sibirya Türk lehçelerinde özellik kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık uyumunun çok sıkı bir şekilde uygulandığı görülmektedir. Karşılaştırma yapılırken daha çok Kırgız Türkçesi ve Güney Sibirya Türk lehçelerinin ortak özellikleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kırgız, Güney Sibirya, Türk Lehçeleri, Ortaklıklar

Kaynakça

• Arat, R. R. (1953), Türk Şivelerinin Tasnifi, İstanbul: Türkiyat Mecmuası. Arıkoğlu, E. (2005), Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ yay. Arıkoğlu, E. ve Kuular K. (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Tarih Kurumu yay.
• Balakina O. N. ve Dedeeva V. S. (2015). Altaysko-Russkiy Slovar, Gorno Altaysk. Baskakov, N. A. ve İnkcekova-Greku, A. İ. (1953), Hakassko-Russkiy Slovar, Moskva. Baskakov, N.A. (1972), Severnıye Diyalekti Altayskogo (oyrotskogo) Yazıka, Moskova.
• Batmanov, İ.A. ve Aragaçi, Z.B. ve Babuşkin, G.F. (2006), Eski ve Bugünkü Yenisey Dili (çev. K.Sarıgül, İ. Aydemir), Bişkek: Avrasya yay. Buran A. (2017), Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (Türklad) Cilt 1, Sayı 1, Türkiye.
• Calilov, A. (1996), Azırkı Kırgız Tili, Frunze. Cusupakmatov, U. (1983), Otnaşenie Kirgizkogo yazıka k Sibirskim Türkskim yazıkam, Frunze. Çelik F. (2012), Kırgızca-Altayca Arasındaki Fonetik, Morfolojik ve Leksikolojik Ortaklıklar Üzerine Bir İnceleme, Kırgız Tili cana Adabiyatı, S.21,Bişkek.
• Çengel, H. K. (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Ankara: Akçağ yay. Dıykanov K. (1980), Kırgız Tilinin Tarıhınan, Frunze: Mektep EKER S. (2013). Ana Türkçe Uzun Ünlülerin Kıpçak Dillerindeki Kimi İzlerine Dair, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Semih TEZCAN’a Armağan, Cilt:13, 145-167
• GÖKÇÜR E. (2016). Türkmen Türkçesinde Birincil Uzun Ünlüler, The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 47 , p. 235-253, Summer Iİnan, A. (1964). “Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon Meselesi)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 67-76.
• İshakov, G. ve Palmbah, A. A. (1961), Gramatika Tuvinsikogo Yazık, Moskova. Kabılbekova T. (1997), Kırgız Halkının Ortaya Çıkışı, bilig-4/Kış. Koçoğlu Gündoğdu, V. (2008). Tuva Türklerinin Kullandıkları Alfabeler ve Bazı İmla Özellikleri. Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, vol.3, 442-456. Komisyon, (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ yay. Komisyon, (2010), Kırgız Tilinin Sözdügü, Bişkek: Avrasya yay.
• Komisyon, (2017), Kırgızca-Türkçe Sözlük, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları Naskali, E. G. ve Duranlı, M. (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK yay. Ölmez, M. (1996), Hakaslar ve Hakasça, Çağdaş Türk Dili, S.96, Şubat.