Tarama Sözlüğü’nde -GIn/-GUn Ekli Kelimelere Dair

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 16, 497 - 528, 30.10.2021

Emre Türkmen

Öz

Türkçede yeni kelimeler; türetme, birleştirme, çekim eklerini nadiren de olsan yapım eki gibi kullanma, mevcut kelimeye yeni anlam katma, ödünçleme gibi farklı şekillerde elde edilmektedir. Bu yollardan biri olan türetme, fiil ya da isim kök ve gövdelerine getirilen türetim ekleri ya da yapım ekleri ile yapılmaktadır. Eklendikleri kök ve gövdelerin türüne göre isimden isim, isimden fiil ya da fiilden isim, fiilden fiil türeterek çeşitlenen bu ekler aracılığıyla, dildeki yeni kavramlara karşılık bulunmaktadır. Türkçe literatürde -GIn/-GUn ekinin alet ismi, eylem adı, eylemin sonucunu gösterme, pekiştirme, çokça yapma ve olma gibi birbirinden farklı işlevde kelimeler yaptığından söz edilmektedir. Bu çalışmada, Tarama Sözlüğü’ndeki -GIn/-GUn ekinin türettiği kelimelere dair bir örneklem ortaya konmaya çalışılmıştır. Ek için ileri sürülen özellikler, Sözlük’ten belirlenen örnekleri ile sorgulanmış, ortaya çıkan veriler tablolarla gösterilerek tartışılmıştır. Sonuç olarak tespit edilen doksan (90) -GIn/-GUn ekli kelime; üzerine geldiği fiilin hece sayısı, üzerine geldiği fiilin yapma ya da olma belirtmesi, kelime türü, kelime grubu, üzerine aldığı ekler bakımından incelenmiştir. Belirlenen kelimelerdeki ekin ünlüsü, düzlük ve yuvarlaklık bakımından ayırca detaylandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, fiilden isim yapan ekler, -GIn/-GUn eki

On the word formation of the suffix -GIn/-GUn in Tarama Sözlüğü

Öz

There are ways of new word formation such as derivation, compounding, semantic shift, borrowing. Rarely, there are the inflectional suffixes which used as derivational suffixes also for this aim. The derivation which is the main word formation way in Turkish is made by derivational suffixes. They vary as deriving nouns from nouns, deriving verbs from nouns, deriving nouns from verbs and deriving verbs from verbs, express new words. The suffix -GIn/-GUn in Turkish language is accepted as the suffix which is deriving nouns from verbs because it creates nouns and adjectives. According to Turkish grammars, this suffix denotes words in different functions such as means of an action, result of an action, and frequently occurrence of an action. This study aims to point out a sample of the words derived from the suffix -GIn/-GUn in Tarama Sözlüğü. The explanations put forward for the suffix were questioned with examples determined from Tarama Sözlüğü, and the resulting data were discussed by showing them with tables. As a result, ninety words derived from the suffix -GIn/-Gun identified. They were examined in terms of the number of syllables of verb stems, and whether they added transitive or intransitive verbs. Also, these words were investigated according to their word type and word group. In addition to the suffixes they take, the suffix -GIn/-GUn was detailed in terms of flatness and roundedness.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, Deriving nouns from verbs, The suffix -GIn/-GUn

Kaynakça

• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri (10. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bozkurt, F. (2009). Türkçenin gizemi. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Clark, L. (1998). Turkmen reference grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Coşkun, M. V. (2014). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi (çev. A. U. Elöve; haz. A. Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Doğan, L. (2010). Türkmen Türkçesi. içinde L. Doğan (Ed.), Çağdaş Türk lehçeleri el kitabı (2. Baskı) (ss. 553-630). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, L., Efendiyev, A. & Durmuş, O. (2010). Azerbaycan Türkçesi. içinde L. Doğan (Ed.), Çağdaş Türk lehçeleri el kitabı (2. Baskı) (ss. 1-91). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, L., & Hünerli, B. (2010). Kırgız Türkçesi. içinde L. Doğan (Ed.), Çağdaş Türk lehçeleri el kitabı (2. Baskı) (ss. 265-373). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, O. & Koç, K. (2013). Kazak Türkçesi grameri (2. Baskı). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Erdal, M. (1991), Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergene, H. (2018). Tarama Sözlüğü’nde yapım ekleri ve fiilimsiler (A – D) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Gabain, A. Von (1988). Eski Türkçenin grameri (çev. M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi (4.Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde ekler (3.Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G., & Boz, E. (2019). Eski Anadolu Türkçesi (4.Baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Hanser, O. (2003). Türkmence elkitabı (çev. Z. K. Ölmez). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri (2.Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hengirmen, M. (2007). Türkçe dilbilgisi (9.Baskı). Ankara: Engin Yayınevi.
• İlhan, N. (2020). Türkçede Kökü Unutulan Kelimeler, Habarşı, Filoloji Bilimleri Serisi, Kazak Milli Pedagoji Üniversitesi, Almatı, 3(73), 221-236.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin dil bilgisi (2.Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y., & Yıldırım, H. (2007). Azerbayacan Türkçesi. içinde A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (ss. 171-230). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2007). Kırgız Türkçesi. içinde A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (ss. 481-542). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi (3.Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özavşar, R. (2013). Tarama Sözlüğü ve Türkçe Sözlük’e göre anlam değişmeleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü I (A-B): XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (4. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü II (C-D): XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (3. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü III (E-İ): XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (3. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü IV (K-N): XIII. yüzyildan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (3. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü V (O-T): XIII. yüzyildan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (3. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü VI (U-Z): XIII. yüzyildan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (3. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü VII (EKLER): XIII. yüzyildan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla (3. Baskı) (haz. Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Yıldırım, H. (2012). Özbek Türkçesi (Dil Bilgisi – alıştırmalar – konuşma – metinler) (2. Baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.