15. Yüzyıl Anadolu Türkçesinde Negatif Temel Duygu Fiilleri

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 17, 208 - 225, 30.04.2022

Mustafa Argunşah Fatma Boz

Öz

Mental fiil, zihin olgusunun anlama, düşünme, bilme, duygu, duyu gibi unsurlarını ortaya çıkaran fiil kategorisidir. Duygu ise, bireylerin yaşamı içerisinde etki gösteren iyi veya da kötü huylu ruhsal ve psikolojik durum olarak ifade edilebilir. Her birey yaşadığı süre boyunca her türlü duyguyu ortaya çıkartabilecek durumla karşılaşmaktadır. Biz de Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesi dönemlerini kapsayan, bir tür geçiş dönemi özelliğini gösteren 15. yüzyıl üzerinde mental fiil meselesine dâhil ettiğimiz negatif temel duygu fiillerini ele almaktayız. Negatif duygular bilindiği üzere olumsuz ve hoş olmayan duygulara karşılık gelmektedir. Temel sekiz duygu ‘öfke, keder, korku, sevinç, sevgi, şaşkınlık, tiksinti, utanç’ şeklinde ele alınmaktadır. Negatif duygu olarak bunlardan sadece ‘keder’ ifade eden fiiller ele alınabilir. Çünkü ‘tiksinti, utanç, korku, öfke’ gibi fiiller anlık oluşan duygular kategorisinde değerlendirilebilir. Bu tip duygular tam anlamıyla negatif kavramını karşılamamaktadır. İnsan, yaşamının bir süresini üzgün ya da kederli hissedebilirken tiksinti, utanç, korku gibi duyguları anlık yaşar. Bunlar insanın fizyolojik kişiliği açısından temel duygular içerisinde değerlendirilmektedir. Öyle ki negatiflik bağlamında değerlendirilmeyip anlık veya ara ara oluşan, o duyguyu hissettirecek bir durumla karşılaşıldığı vakit hissedilecek davranışlar içerisindedir. Bu yüzden konuda temel duygu olarak sınıflandırılabilecek ‘keder’ başlığı kendi içerisinde dört alt başlığa ayrılır: ‘Ağlama İfade Eden Fiiller’, ‘Birini Kırma, Üzme İfade Eden Fiiller’, ‘Keder, Üzüntü İfade Eden Fiiller’, ‘Ses Yoluyla Oluşan Negatif Duygu Fiilleri’ başlıklarına ayrılır. ‘İnlemek, âh etmek, figan etmek’ gibi fiiller duygunun sesle ifadesi olmasından dolayı ‘ses yoluyla oluşan fiiller’ başlığı altında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

15. yüzyıl Anadolu Türkçesi, mental fiil, negatif duygu fiilleri

Negative Basic Affective Verbs in 15th Century Anatolian Turkish

Öz

The mental verbs form a verb category that reveals the elements of the mind phenomenon such as understanding, thinking, knowing, feeling and sensation. Emotion, on the other hand, can be expressed as a good or bad-tempered mental and psychological state that affects the lives of individuals. Every individual is faced with a situation that can reveal all kinds of emotions throughout their life. We are dealing with negative basic affective verbs, whıch are classified under the mental verb issue. The temporal limitation is the 15th century, which includes both the old Anatolian and Ottoman Turkish periods and displays a kind of transition period feature. Negative emotions, as it is known, correspond to negative and unpleasant emotions. Eight basic emotions are explained as ‘danger, grief, fear, joy, love, surprise, disgust, shame’. Among these only verbs expressing 'sadness' can be considered as a negative emotion secause verbs such as ‘disgust, shame, fear and anger’ can be classified under the cetegory of instantaneous emotions. People may be sad for a period of their life wheras they experience emotions such as ‘disgust, shame and fear’ momentarily. These are reckoned within the basic emotions of a human being in terms of the physialogical personality Therefore they are not evaluated in the context of negativity, but are in behaviors that will be felt when faced with a situation entailing instant emotions. Therefore, the title of ‘grief’ which can be classified as a basic emotion is divided into four sub-titles: ‘Verbs Expressing Crying, Verbs Expressing the Act Of Upsetting Someone, Verbs Expressing Grief-Sadness, Negative Basic Emotional Verbs Formed By Means of Sound.’ Verbs formed by sound, verbs such as ‘groaning, sighing’ are classified under the title of Verbs Formed By Means of Sound since they are the verbal expressions of emotions.

Anahtar Kelimeler

15th century Anatolian Turkish, mental verb, negative basic emotion verbs

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (1987). Ebu’l-Hayr-ı Rūmī, Saltuk-nâme I. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Akalın, Ş. H. (1988). Ebu’l-Hayr-ı Rūmī, Saltuk-nâme II. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Akalın, Ş. H. (1990). Ebu’l-Hayr-ı Rūmī, Saltuk-nâme III. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Averbek, G. D (2020). Hamdullah Hamdi, Leylā vü Mecnūn (inceleme-metin-tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Biber, D. ve Conrad, S. ve Leech, G. (2003). Longman student grammar of spoken and written English. Pearson Publishing.
• Booth J. R. ve Hall W. S. (1995). Development of the understanding of the polysemous meanings of the mental-state verb know. Cognitive Development, 10, 529-543.
• Çabuk, E. (2020). Envârü'l-Âşıkîn'in Pertev Paşa nüshası (133a-264a) Giriş, Şekil Bilgisi, Metin, Dizin, Tıpkıbasım Örnekleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Çağıran, Ö. (1992). Ahmed-i Dā'ī Tıbb-ı Nebevī imlā-fonetik-morfoloji-karşılaştırmalı metin-indeks ve sözlük. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Dilmen, T. (2020). Envârü'l-Âşıkîn'in Pertev Paşa nüshası (1b-132b) giriş, imla özellikleri, metin, dizin, tıpkıbasım örnekleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Doğru, F. (2021). Risâletü'n-Nushiyyede iletişim fiilleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23, 138-154.
• Erdem, M. (2009). Modern Oğuz Türkçesi söz varlığı: Türkiye, Azerbaycan, Türkmen standart türleri esasında. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Erdin, C. ve Doğan,L. (2021). Mental verbs in Gagauz Turkish. International Journal of Languages Education and Teaching , 9(2) 191-221.
• Ersoylu, İ.H. (2013). Cem Sultan'ın Türkçe Divan'ı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gacsi, S. (2011). Ahmed-i Dā'ī'nin Vesīletü'l-Mülūk adlı eseri (60a-115b) Metin-kelime grupları incelemesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Hall, C. S. (2016). Freudyen psikolojiye giriş. İstanbul: Kaknüs Psikoloji.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• İlter E. (2019). Karahanlı Türkçesinde duygu fiilleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Jackendoff, R. S. (1990). Semantic structures. Cambridge: MIT Press.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Levin, B. (1993). English verb classes and alternations: A preliminary investigation. Chicago and London: University of Chicago Press. Mengi, M. (2014). Mesihî Divânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Pekçetin, O. (2010). Ahmed-i Dā’īnin Vesīletü’l-Mülūk adlı eseri (1b-58b) Metin-İnceleme-Sözlük. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Pekolcay, N. (2018). Süleyman Çelebi Mevlid (Vesîletü'n-Necāt). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları..
• Sartorius, M. (1999). Kadınlarda duygusal zekâ. EQ'yu Daha İyi Kullanmanın Yolları. (Çev: Şebnem Can Erendor). İstanbul: Varlık Yayınları. Soydan, S. (2018). Tarama Sözlüğünün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies. Volume 13(5), 471-493.
• Şahin, H. (1993). Hatiboğlu Ferah-nâme (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini). 3 cilt. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Şahin, S. (2012). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 1(4), 45-62.
• Yaylagül, Ö (2010). "Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 74) 100-111
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.