Cattle Symbol in Turkish Epics

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 24, 22 - 41, 30.04.2025

Fatih Balcı

https://doi.org/10.59304/ijhe.1681390

Öz

: In Turkish oral culture, epics are among the most fundamental narratives that form the building blocks of social memory and cultural identity. The layers of meaning carried by animal figures in Turkish epics are shaped at the intersection of the mythological accumulation of oral culture and historical memory. This study examines animal symbols frequently encountered in Turkish mythological thought and epic narratives, focusing especially on the symbol of cattle/ox. The cattle/ox symbol has become not only a symbol of physical strength and resistance against nature, but also a representation of cultural power, social legitimacy and individual transformation. Animal symbols represent much more than the aesthetic structure of epics; they play a key role in understanding communities' conception of the world, their relationship with nature, and their socio-political values. The multi-layered structure of these symbols is an important indicator reflecting the richness and depth of Turkish oral culture. Within the scope of the study, the Epic of Oghuz Khan, Dede Korkut Epic Stories and the epic texts of Turkish tribes were analyzed and the symbolic features of cattle in these texts were evaluated. The multi-layered structure of the cattle symbol has been evaluated both as a representation of a historical memory and as a carrier of narrative aesthetics, on the one hand as a test motif where human will is tested against nature, and on the other hand as an entity loaded with symbolic meanings as a part of the cosmic order.

Anahtar Kelimeler

Turkish Epics, Cattle, Ox, Bull, Symbol.

Türk Destanlarında Sığır Sembolü

Öz

Türk sözlü kültüründe destanlar, toplumsal hafızanın ve kültürel kimliğin yapı taşlarını oluşturan en temel anlatılar arasında yer almaktadır. Türk destanlarında hayvan figürlerinin taşıdığı anlam katmanları, sözlü kültürün mitolojik birikimi ile tarihsel hafızanın kesişiminde şekillenir. Bu çalışma, Türk mitolojik düşüncesinde ve destan anlatılarında sıklıkla karşılaşılan hayvan sembollerini irdeleyerek, özellikle sığır/öküz sembolüne odaklanmaktadır. Sığır/öküz sembolü, yalnızca fiziksel gücün ve doğa karşısındaki direncin simgesi değil; aynı zamanda kültürel iktidarın, toplumsal meşruiyetin ve bireysel dönüşümün de temsili hâline gelmiştir. Hayvan sembolleri, destanlardaki estetik yapıdan çok daha fazlasını temsil eder; toplulukların dünya tasavvurunu, doğa ile kurdukları ilişkiyi ve sosyo-politik değerlerini anlamak için anahtar rol üstlenir. Bu sembollerin çok katmanlı yapısı, Türk sözlü kültürünün zenginliğini ve derinliğini yansıtan önemli bir göstergedir. Çalışma kapsamında, Oğuz Kağan Destanı, Dede Korkut Destansı Hikâyeleri ile Türk boylarının destan metinleri incelenmiş ve bu metinlerde sığırın simgesel özellikleri değerlendirilmiştir. Sığır sembolünün çok katmanlı yapısı hem tarihsel bir hafızanın temsili hem de anlatı estetiğinin bir taşıyıcısı olarak, bir yandan doğa karşısındaki insan iradesinin sınandığı bir sınav motifi, diğer yandan da kozmik düzenin bir parçası olarak sembolik anlamlarla yüklü bir varlık olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Destanları, Sığır, Öküz, Boğa, Sembol.

Kaynakça

• Akmataliyev, A. vd. (2003). Destanlar Kırgızistan Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (IV), 1-465, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig- Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2004). Destanlar Hakas Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (V), 331-444, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.Arıkoğlu, 2004, s. 331-374.
• Arıkoğlu, E. (2004a). Destanlar Tuva Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (V), 212-330, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Balcı, F. (2019). Türk Kültür Tarihinde Boğa-Öküz. İstanbul: Hiperyayın.
• Baltacı T, Z. (2015). Türk Kültüründe Köpek (İnanış, Uygulama ve Anlatılar) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı. Balıkesir.
• Bang, W.- Arat, R. R. (1987). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Bekki, S. (1996). Türk Mitolojisi’nde Kurban. Akademik Araştırmalar, 3, s. 16-28.
• Boratav, P. N. (1973). 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Dilek, İ. (2004). Destanlar Altay Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (V), 132-211, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Doğan İ, ve Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Ankara: Altınpost Yayıncılık.
• Dönmez, Y. (2003). Destanlar Makedonya Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (II), 259-276. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Duman, O. (2024). Türk Dünyası Destanlarında Hayvan Sembolizmi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Divanu Lugati’t Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Dizgi Baskı.
• Ergin, M. (1970). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, F. (2004). Destanlar Çuvaş Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (V), 106-131, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Evliyâ Çelebi. (2013). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 1-6 Kitaplar. 1. Cilt. (S. A. Kahraman ve Y. Dağlı, Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi. (2013a). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi 7-10 Kitaplar Dizin. 2. Cilt. (S. A. Kahraman Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güven, M. (2003). Oğuz Kağan Destanı’nda Hayvanlar. Milli Folklor. (57), 82-91.
• İbrayev, Ş. ve Elevkonov, Ş. (2003). Destanlar Kazakistan Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (III), 1-552. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları
• Kalafat, Y. (1995). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnanışlarının İzleri. Ankara: Ankara Dil Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, F. (1989). Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk. I. Cilt. (B. Atalay Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kolot, B. (2022). Türk Destanlarında Kurt. İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Miñnegulov, H. (2004). Destanlar Kazan Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (V), 1-28, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Özdemir, M. (2022). Sembolik-Ritüel Açıdan Halk Bilgisi ve Uygulamalarında Fare-Sıçanlar. (Yılmaz, S, S. (Ed.). Türk Kültür Ekolojisinde Hayvanlar). Çanakkale: Hars Akademi Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). Türkçenin VIII- XVI Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Süleymanov, A. (2004). Destanlar Başkurt Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (V), 29-106. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Tavkul, U. (2003). Destanlar Karaçay-Malkar Türkleri Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (II), 291-340. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Tekin, T. (1994). Tonyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Toparlı, R.; Vural, H.; Karaatlı R. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turan, O. (2009). Oniki Hayvanlı Türk Takvimi. Ankara: Ötüken Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük (11. bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S.(2012). Harezm-Altınordu Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Yeşildal, Ü. Y. (2015). Mitten Destana Destandan Türküye Anadolu Sahası Türk Folklorunda Geyik. Konya: Kömen Yayınları. Yılmaz, S. S. (2022). Türk Kültür Ekolojisinde Hayvanlar. Çanakkale: Hars Akademi Yayınları.