As a Religious Term in Islamic-Turkish Texts Boyna– Verb and Derivates

Yıl 2023, , 52 - 69, 30.06.2023

Hasan İsi , Sümeyra Alan

https://doi.org/10.29228/ijlet.69336

Öz

The old Turkish religious vocabulary has developed as a result of transferring the concepts of related religions and teachings to Turkish, especially by Turks who adopted Buddhism, Manichaeism and Islam during the Uyghur, Karakhanid and Khwarezm Turkish periods. Uyghurs, who adopted teachings such as Buddhism and Manichaeism, learned the information about the related religious belief system through translations they made from languages such as Chinese, Tocharian, Sanskrit and Tibetan. It is seen in the historical Uyghur texts that Uyghur priests belonging to both teachings responded to the terms expressing the relevant teachings within the translation committee established by them, with the awareness of ‘Turkishization’. In particular, the ‘Turkishization’ system applied by the Buddhist Uyghur monks instead of directly borrowing the religious terms from a foreign language is seen in the religious texts of the Turks who adopted Islam in Turkish religious terminology. The religion of Islam, which was adopted by the Karakhanids as the state religion in the 10th century, brought Turkish Qur'an Translations with it. During the Karakhanid period, TİEM (The Turkish and Islamic Arts Museum, Nr. 73) and Rylands translations, among the Qur'an translations made directly from Persian instead of Arabic, contain important materials to be discussed in terms of philologists in terms of explaining the concepts of the Islamic religion in Turkish words. In this respect, the present study stems from the aim of revealing the appearance of the boyna–verb and its derivatives in the Islamic-Turkish texts, which were determined for the first time in Karakhanid Turkish as ‘to be proud, to boast, to be headstrong’, representing the concept of ‘Islamic obedience’. In the study, first of all, evaluations were made about the concept of 'Islamic obedience' and then studies were made about the boyna–verb and its derivatives in the testimony of Islamic-Turkish texts, with an etymological approach.

Anahtar Kelimeler

Islamic-Turkish texts, Vocabulary, Islamic obedience, boyna–

İslamî–Türkçe Metinlerde Dinî Bir Terim Olarak Boyna– Eylemi ve Türevleri

Öz

Eski Türk dinî söz varlığı, Uygur, Karahanlı ve Harezm Türkçeleri dönemlerinde başta Budizm, Manihaizm ve İslamiyet’i benimsemiş Türklerce ilgili din ve öğretilere ait kavramları Türkçeye aktarma neticesinde gelişim bulmuştur. Budizm ve Manihaizm gibi öğretileri benimseyen Uygurlar, ilgili inanç sistemlerine dair bilgileri başta Çince, Toharca, Sanskritçe ve Tibetçe gibi dillerden yaptıkları çevirilerle öğrenmişlerdir. Her iki öğretiye mensup Uygur rahiplerinin kurmuş oldukları tercüme heyeti içerisinde ilgili öğretileri ifade eden terimlere, ‘Türkçeleştirme’ bilinci ile birebir karşılık vermeleri tarihî Uygur metinleri ile görülmektedir. Özellikle Budist Uygur rahiplerinin dinî terimleri doğrudan yabancı dilden alma yerine, uyguladıkları ‘Türkçeleştirme’ sistemi, Türk dinî terminolojisinde İslamiyet’i benimsemiş Türklerin dinî metinlerinde görülmektedir. 10. yüzyılda devlet dinî olarak Karahanlılarca benimsenen İslam dini, beraberinde Türkçe Kur’an Tercümelerini getirmiştir. Karahanlılar döneminde, doğrudan Arapça yerine Farsçadan yapılan Kur’an Tercümeleri arasında TİEM (İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Nr. 73) ve Rylands nüshalı çeviriler, birçok açıdan İslam dinine ait kavramları Türkçe sözcüklerle anlatma bakımından filologlar açısından ele alınacak önemli malzemeler içermektedir. Bu yönüyle, eldeki çalışma ‘İslamî itaat’ kavram alanını temsilen ilk kez Karahanlı Türkçesinde ‘gururlanmak, böbürlenmek, mağrur olmak, dik başlı olmak’ anlamlarında tespit edilen boyna– eylemi ve türevlerinin İslamî-Türkçe metinlerdeki görünümünü ortaya koyma amacından ileri gelmektedir. Çalışmada öncelikle ‘İslamî itaat’ kavramı hakkında değerlendirmeler yapılarak devamında İslamî-Türkçe metinler tanıklığında boyna– eylemi ve türevleri hakkında köken bilimsel yaklaşımla incelemeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk dinî terminolojisi, İslamî-Türkçe metinler, Söz varlığı, İslamî itaat, boyna–

Kaynakça

• Alper, Ö. M. (2001). İtaat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23. Cilt. 444–445.
• Arslan, H. Ç. (2016). Uygur ve Karahanlı Türkçesinde itaat kavramı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Arslan, H. Ç. (2018). Karahanlılar Dönemi’nin metinlerinde itaat kavramı. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 6/3, 237–250.
• BH→Canpolat, M. (2018). Behcetü’l–Hadâik fi Mev’izati’l–Halâik. Ankara: TDK.
• Boeschoten, H. A. (2022). Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden & Boston: Brill.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da bulunmuş Kur’an Tefsirinin söz varlığı (XII-XIII. yüzyıllar) (Halil İbrahim Usta & Ebülfez Amanoğlu, Çev.). Ankara: TDK.
• Certel, H. (1999). Dini hayatta ibadetin yeri ve önemi. Dinî Araştırmalar, 2/4, 209–222.
• Çakmak, C. (2021). Rylands nüshasındaki dini terimlerde kullanılan isimden isim yapma ekleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10/26, 20-33.
• Demirci, Ü. Ö. & Karslı, S. (2021). Kutb’un Husrav u Şirin’i (Dizin). Cilt II. İstanbul: Kesit.
• Demirci, Ü. Ö. (2021). Kutb’un Husrav u Şirin’i (giriş, metin, tıpkıbasım). Cilt I. İstanbul: Kesit.
• Deniz, S. (2019). Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesi eserlerinde dinî terimler. Basılmamış Doktora Tezi. Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. 06 Nisan 2023 tarihinde https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Teg%C3%A2b%C3%BCn-suresi/5213/14-18-ayet-tefsiri = tam adresinden erişildi.
• DLT→(2013). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat–it–Türk (Çeviri) (Besim Atalay Çev.). Birleştirilmiş Birinci Baskı (Cilt I–II–III). Ankara: TDK.
• DLT→(2013). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat–it–Türk (Dizin) (Besim Atalay Çev.). Birleştirilmiş Birinci Baskı (Cilt IV). Ankara: TDK.
• DS→ Türkiye’de halk ağzından Derleme Sözlüğü I A-B (2009). Birleştirilmiş Tıpkıbasım. Ankara: TDK.
• DTS→Nadelyayev, V. M., vd.. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Dündar, M. (2020). Kur'ân’da İslâm kavramı ve teslîmiyet anlayışı. Journal of Islamic Research, 31(3), 604– 621.
• EDPT→Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre–thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Erdem, M. D. (2005). Harezm Türkçesinde ikilemeler ve yinelemeler üzerine. Bilig, 33, 189–225.
• ETG→Gabain, A. v. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın, Çev.). Ankara: TDK.
• Güncel Türkçe Sözlük. TDK. 06 Nisan 2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ = tam adresinden erişildi.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı iyi kalpli ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesi. (Ece Korkut & Vedat Köken, Çev.). Ankara: TDK.
• HKT→Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur’an Tercümesi giriş-metin-sözlük I. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• KE→ Ata, A. (1997). Nâsırü‟d–dîn bin Burhâbü‟d–dîn Rabgûzî, Kısasü‟l–Enbiyâ (Peygamber Kıssaları), I Giriş–Metin–Tıpkıbasım, II Dizin Ankara: TDK.
• ME→(2014). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez–Zamaḫşari, el–Ḫvârizmi Mukaddimetü’l–Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks (Nuri Yüce, Haz.). Ankara: TDK.
• OTWF→Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon, Vol. I–II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• RKT→Ata, A. (2013). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi, Giriş–Metin– Notlar–Dizin. Ankara: TDK.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş–Metin–Dizin) (2 Cilt). Ankara: Akçağ.
• ŞSL→Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (cild–i evvel) adlı eserin transkripsiyonu. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi, Edirne.
• TİEM→Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır–arası Kur’an Tercümesi (TİEM-73 1v-235v/2) Giriş– İnceleme–Metin–Dizin. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Tokay, Y. (2011). Divanü Lugati’t–Türk’te kızgınlık ifade eden kelimeler. Turkish Studies–International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6/1, 1851–1862
• TS→(2009). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I A-B. Ankara: TDK.
• Ünal, Y. (2012). Resul’e itaat meselesi. Toplum Bilimleri, 6 (11), 169–187.
• Yetgin, Z. (2019). Kur’ân-ı Kerîm’de teslimiyet. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.