Mental Verbs in Gagauz Turkish

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 2, 191 - 221, 30.06.2021

Levent Doğan Ceyda Erdin

https://doi.org/10.29228/ijlet.51492

Öz

Discussing verbs in Turkish according to their semantic characteristics enables the manifestation of margin among some of the verbs. The common point among the verbs is action. However the verbs such as gör-(to see), düşün-(to think), bil-(to know), hatırla(to remember), üzül-(to upset) are showing mental action, the verbs such as dur-(to stop), kalk-(to stand), git-(to go), gel-(to come), otur-(to sit) shows physical action. It is observed that the verbs countering to actions occuring in two different manners as physical and mental be utilized under generic titles and the same group, mostly as “oluş(being), durum(state), kılış(action)”in classification studies related to Turkish language. Nevertheless, the verbs which does not reflect the physical action should be evaluated separately.In this direction, it is seen that mental actions are studied under “mental action” title as different verb type in the grammer studies of Turkish in recent years. The actions expressed by the mental verbs are based on mental process. This mental process comes into existance with various phases effecting the next in line. It is a process which is generally evaluated as three phases starting with perception, continuing with mental procedures and ending with various outputs. These phases in the mental process have been expressed smilarly by researchers but dissimilarities have emerged in handling. In this study such a method has been apllied for the mental verbs determined within Gagauz Turkish: 1. Input Stage Verbs(Verbs of Perception), 2. Process Stage Verbs (Verbs of Cognition), 3. Output Stage Verbs(Verbs of Expression). The verbs of expression within the output stage ,have been divided as verbs of emotion and verbs of explanation. Verbs of explanation have been discussed under the titles of visual explanation verbs and linguistic explanation verbs.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Turkish, Verb, Mental Verb

Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller

Öz

Türk dilinde fiillerin semantik özelliklerine göre ele alınması bazı fiiller arasındaki ayrımın belirgin bir biçimde ortaya koyulmasını sağlar. Fiillerde ortak nokta harekettir. Ancak dur-, kalk-, git-,gel-, otur- gibi fiiller fiziksel bir hareketi gösterirken gör-, düşün-, bil-, hatırla-, üzül- gibi fiiller zihinsel bir hareketi gösterir. Buna göre fiiller bildirdikleri hareketin niteliği ya da meydana gelme biçimi açısından farklılığa sahiptir. Fiziksel ve zihinsel olarak iki farklı şekilde meydana gelen hareketleri karşılayan fiillerin, Türk diliyle ilgili sınıflandırma çalışmalarında çoğunlukla “oluş, durum, kılış” gibi genel başlıklar altında değerlendirildiği görülür. Ancak fiziksel bir hareketi yansıtmayan fiillerin ayrıca değerlendirilmesi gerekir. Bu doğrultuda Türkçede son yıllara ait gramer çalışmalarında zihne dayalı gerçekleşen hareketlerin ayrı bir fiil türü olarak “mental fiil” başlığı altında incelendiği görülmektedir. Mental fiillerin ifade ettiği bu hareketler ise zihinsel sürece dayanmaktadır. Bu zihinsel süreç her biri bir sonrakini etkileyen çeşitli aşamalardan meydana gelmektedir. Algılama ile başlayıp zihinsel işlemlerle devam eden ve türlü çıktılar ile son bulan genellikle üç aşamalı olarak değerlendirilen bir süreçtir. Mental süreç içerisindeki bu aşamalar araştırmacılarca benzer şekillerde ifade edilmiş fakat bunların ele alınışında bazı farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada Gagauz Türkçesinde tespit edilen mental fiiller için şöyle bir metot uygulanmıştır: 1. Girdi Basamağı Fiilleri (Algı Fiilleri), 2. İşlem Basamağı Fiilleri (Biliş Fiilleri), 3. Çıktı Basamağı Fiilleri (İfade Fiilleri). Çıktı basamağında yer alan ifade fiilleri duygu fiilleri ve açıklama fiilleri olarak ikiye ayrılmıştır. Açıklama fiilleri görsel açıklama fiilleri ve dilsel açıklama fiilleri başlıkları altında ele alınmıştır. Yine diğer ana ve ara başlıklar altında da daha küçük başlıklar oluşturulmuştur. Bu başlıklar içerisindeki mental fiiller bize Gagauz Türklerinin duygu ve düşünce dünyası ile mental süreçteki hareketleri nasıl ifade ettikleri hakkında bilgi verecektir.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Türkçesi, Fiil, Mental Fiil

Kaynakça

• Abdiraim, K. K., (2011a). Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri. ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 2/3: 87-102.
• Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2014). Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Görme Duyu Fiilleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/35: 26-41.
• Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2015). Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği. Turkish Studies 10/4: 95-114.
• Aydoğmuş, E. (2021). Özbek Türkçesinde Mental Fiiller. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (22), 135-151.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayraktar, F. S. (2017). Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Mental Fiiller Üzerine. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 25-28 Eylül 2017, Bükreş, Romanya) Bildiri Kitabı: 458-466.
• Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Halindeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları. Denizli: Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler II: 307-314.
• Cambridge Learn’s Dictionary (English-Turkish). (2009). Cambridge University Press.
• Çebotar, P. ve Dron, I. (2002). Gagauzça-Rusça-Romınca Sözlük. Chişinau: Pontos.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme göre Anlam Değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri I. Cilt, (939-949). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2016). Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Gültek, V. (2015). Rusça-Türkçe, Türkçe-Rusça Sözlük. Ankara: Kurmay Yayınevi.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hökelekli, H. (1994), “Duyu”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 10, s. 8-12.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SÜTAD), 41: 53-74.
• Hirik, E. ve Çolak, T. (2017). Türkçe Mental Fiillerde Çok Katmanlılık. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu (26-28 Nisan 2017-Niğde) Bildiri Kitabı, C. 1, s. 261-268.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hirik, E. (2019). Türkçede Duyu Fiilleri ve Kılınış Arasındaki İlişki. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (17-19 Ekim 2018-Eskişehir) Bildiri Kitabı, s. 805-816.
• İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde Duygu Fiilleri. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Anakara.
• Kalkan, N. (2016). Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller. Actual Problems of Turkic Studies, 177-186.
• Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Anakara Üniversitesi, Ankara.
• Kamchybekova, K. (2011b). Duyu Fiillerinin Anlamsal Özellikleri Üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 8, S. 2, s. 22-35.
• Kamchybekova, K. (2013). Kırgız Türkçesinde Tat Alma Duyu Fiilleri (Sözcüksel Anlam Bilimi Açısından Bir Deneme). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 35, 9-22.
• Kamchybekova, K. (2017). Kırgız Türkçesinde Kara- Duyu Fiili Anlamsal Özellikleri ve Kavram Alanı Üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 43, 9-24.
• Kartallıoğlu, Yavuz ve Hüseyin Yıldırım (2007). Azerbaycan Türkçesi. Ahmet B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 171-230). Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Kaynak, İ. ve Doğru A. M. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özden, M. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Kullanılan Mental Fiillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Durumları Üzerine. Ali İhsan Öbek, Yüksel Topaloğlu vd. (Ed.), Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı içinde (s. 409-430). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Özeren, M. ve Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61: 203-224.
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rumence Cep Sözlüğü. (2014). İstanbul: Fono Yayınları.
• Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni Olan Şeyyat Hamza’nın Yūsuf U Zeliha Mesnevisinde Mental Fiiller. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6/12: 157-171.
• Seçkin, K. (2014). Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (4-7 Aralık 2013-Bursa), Bildiri Kitabı. C. II, s. 921-929.
• Seçkin, K. (2018). Eski Türkçede İrade Fiilleri. IX. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (2-4 Kasım 2017-Malatya) Bildiri Kitabı, s. 801-813.
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede Mental Fiiller. Doktora Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
• Seçkin, K. (2020). Mental Fiil Teorisi: Eski Türkçe Metinlerinden Örneklerle. Konya: Palet Yayınları.
• Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Şahin, S. (2012b). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası TEKE Dergisi, 1/4, 45-62.
• Şahin, S. (2013). “Eski Türkçede Duygu Fiilleri”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi UTEK (1719 Mayıs 2013 Saraybosna) Bildiri Kitabı.
• Tanalp, R. (1975). Duyu Fizyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları.
• Türkdil, Y. (2013). Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Duyu Fiilleri. Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı DilBilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multılıngual.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fi̇i̇ller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 1, s. 17-51.
• Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 10, s. 100-111.
• Yegin, A. (2019). Mental Fiil Kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf U Zelihā Mesnevisinde Mental Fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 1, S. 51-74.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Yıldız, H. (2017a). Eski Uygurca’da Göz Fiilleri. JOTS 1/1: 145-213.
• Yıldız, H. (2017b). Türk Dilinde Fiillerin Semantik Sınıflandırılması Problemi. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature 3/1: 37-362.
• Yıldız, H. (2018). Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri. Karadeniz Araştırmaları, XV/60: 163-181.
• Yıldız, H. (2019). Eski Uygurca’da Bellek Fiilleri. Türkbilig 37: 21-34.
• Yıldız, H. (2020). Kutadgu Bilig’deki Bellek Fiilleri Üzerine Notlar. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı (26-28 Eylül 2019) Bildiri Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar. Gazi Türkiyat 26: 105125.