The Phenomenon in Dîvânu Lugâti’t-Türk

Yıl 2023, , 58 - 81, 30.06.2023

Fatih Kırmalı

https://doi.org/10.51540/ijof.1277715

Öz

While verbs are classified according to their functions, they are divided into different categories. There are different opinions and evaluations about the roof, which is one of these categories. The basis of the disagreement is definition, term, analysis and classification headings. In addition, the explanations made with the examples given do not coincide. Thus, the roof, which is a difficult subject to understand and explain, becomes even more complex; The issue becomes inextricable.
The suffixes, known as the suffix, which are brought to the verb, which is a predicate, by declaring judgment in the sentence, have two functions. The first and essential function of these suffixes is to determine the obligatory elements of the sentence. This function is the roofing function of the annexes. The second function of the verb is to change the entity interest. In other words, it is the function of transforming the verb of becoming into the verb of being and the verb of being into being. In this respect, these appendices; affects the verb base, not the syntax. This new category of appendices can be called “görüngü”. These two categories are confused because the same attachments are used on the roof and the appearance.
In this study, the phenomenon category in Dîvânu Lugâti't-Türk has been examined. The examples taken from Ercilasun ve Akkoyunlu (2008) were evaluated considering the context. Dîvânu Lugâti't-Türk shows richness in terms of roof, as in many other issues. In the Divan, besides the roof, there is also a new category, the phenomenon, which is confused with the roof. This situation shows that the phenomenon category in Turkish existed in the 11th century and preserved its existence in the following periods.

Anahtar Kelimeler

Werb, infix, oluşlama, kılışlama, phenomenon.

DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE GÖRÜNGÜ

Öz

Fiiller, işlevlerine göre sınıflandırılırken farklı kategorilere ayrılmaktadır. Bu kategorilerden biri olan çatı ile ilgili, farklı görüş ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Görüş ayrılığının temelini tanım, terim, tahlil ve tasnif başlıkları oluşturmaktadır. Ayrıca, verilen örneklerle yapılan açıklamalar da örtüşmemektedir. Böylelikle, anlaşılması ve anlatılması güç bir konu olan çatı, daha da karmaşık bir hâle gelmekte; mesele, içinden çıkılmaz bir hâl almaktadır.
Cümlede yargı bildirerek yüklem olan fiile getirilen ve çatı eki olarak bilinen eklerin iki işlevi bulunmaktadır. Bu eklerin birinci ve aslî işlevi, cümlenin zorunlu ögelerini belirlemektir. Bu işlev, eklerin çatı kurma işlevidir. İkinci işlevi ise fiilin varlık ilgisini değiştirmektir. Yani, oluş fiilini kılış fiiline, kılış fiilini oluş fiiline dönüştürme işlevidir. Bu yönüyle bu ekler; sözdizimini değil, fiil tabanını etkilemektedir. Eklerin oluşturduğu bu yeni kategori “görüngü” olarak adlandırılabilir. Çatı ve görüngüde aynı ekler kullanıldığı için bu iki kategori karıştırılmaktadır.
Bu çalışmada, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te görüngü kategorisi incelenmiştir. Ercilasun ve Akkoyunlu (2008)’den alınan örnekler bağlam dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk, birçok konuda olduğu gibi çatı açısından da zenginlik göstermektedir. Divan’da çatının yanı sıra çatıyla karıştırılan ancak yeni bir kategori olan görüngü de bulunmaktadır. Bu durum Türkçede görüngü kategorisinin 11. yüzyılda da var olduğunu, sonraki dönemlerde de varlığını koruduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Fiil, çatı, oluşlama, kılışlama, görüngü.

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (1995). +lA- ekinin çatı ekleriyle kullanılışı konusundaki görüşler ve ekin yabancı kaynaklı kelimelere getirilişi üzerine. Türk Gramerinin Sorunları I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atabay, N., Kutluk, İ. ve Özel, S. (1983). Sözcük türleri. (D. Aksan, Haz.), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgegil, M. K. (2009). Türkçe dilbilgisi. Salkımsöğüt Yayınları.
• Boz, E. (2015). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi. Gazi Kitabevi.
• Delice, H. İ. (2002). Yüklem olarak Türkçede fiil. CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, (26), 185-212.
• Delice, H. İ. (2007). Çatı eklerinin bilinmeyen bir işlevi. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi.
• Delice, H. İ. (2009). Oldurgan çatı işlev açısından nasıl tanımlanmalıdır? Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33 (1), s. 107-120.
• Delice, H. İ. (2012). Sözcük türleri. Asitan Yayınları.
• Deny, J. (2021). Türk dili gramerinin temel kuralları (Türkiye Türkçesi). (O. Şahin, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi. Remzi Kitabevi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2018). Kaşgarlı Mahmud dîvânu lugati’t-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2002). Türk dil bilgisi. Boğaziçi Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk dilinde yapı bakımından fiiller. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hatipoğlu, V. (1978). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. DTCF Yayınları.
• Hunutlu, Ü. (2020). Dîvânu lügati’t-Türk’ten günümüze çatı türlerinde benzerlikler ve farklılıklar. Karadeniz Araştırmaları, 17 (68), 1035-1074.
• Koç, N. (1992). Açıklamalı dilbilgisi terimleri sözlüğü. İnkılap Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil Bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2013). Huzur. Dergah Yayınları.
• Topaloğlu, A. (2019). Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü. Dergah Yayınları.
• Türk, O. ve Koç, F. (2022). Dîvânu lügati’t-Türk’te fiilden fiil yapan eklerin fonksiyonları üzerine bir değerlendirme, Düsbed, (31), 314-329.
• Yener, M. L. (2007). Türk dilinde sözcük türleri tasnifi sorunu üzerine. Turkish Studies-International Periodical for the Languages. Literature and History of Turkish or Turkic, V (2), 606-623.
• Yücel, B. (2011). Türkiye Türkçesinde fiil çatıları. Türk Gramerinin Sorunları I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zülfikar, H. (1969). Yabancılar için Türkçe dersleri-dilbilgisi. A.Ü. Türkçe Kursu Yayınları.