Ali Nihat Tarlan’ın Metin Şerhi Anlayışında İzaha Muhtaç Bir Kavram: “Küll”

Yıl 2025, Sayı: 14, 59 - 79, 28.12.2025

Ramazan Arı

https://doi.org/10.51540/ijof.1817452

Öz

Klasik Türk şiiri metinlerini şerh etme hususunda farklı metotlar kullanılagelmiştir. Bunları geleneksel ve modern şerh metotları şeklinde iki grupta toplamak mümkündür. Bu metotlar, temelde beyti anlamaya/anlatmaya yönelik çabalardır. Bu alanda öncü Ali Nihat Tarlan, Metinler Şerhine Dair adlı teorik çalışması yanında Divan Edebiyatında Tevhîdler, Şeyhî Divanı’nı Tetkîk ve Fuzûlî Dîvânı Şerhi adlı uygulama çalışmalarını yapar. Ali Nihat Tarlan’a göre bir metni şerh etmek için iki açıdan ele almak gerekir: Cüz‘ ve küll. Bu anlamda beyit, “cüz”ü temsil eder. Şârih, öncelikle beyti kendi içinde izah etmelidir. Ardından küllün kavranması gerekir. Bunun için beyitteki “ortak kavramı” işleyen diğer beyitler tahlil yoluyla tespit edilip mukayese edilmelidir. Tarlan, ortak kavramı işleyen beyitler bütününü “küll”, onların oluşturduğu birliğe de “iç birlik” adını verir.
Mezkûr makalesinde, beyitlerin cüz ve küll kavramları yönüyle izahına dair Tarlan, detay vermemiş gibi görünse de, aslında konuya dair kendi iki çalışmasına atıfta bulunur. İlki, Divan Edebiyatında Tevhîdler, ikincisi ise Şeyhî Divanı’nı Tetkîk’tir. İlk eserinde farklı yüzyıllardan seçilmiş şairlerin tevhîd türündeki şiirlerinin “ortak maddeleri” tespite çalışılır. İkinci eser ise dikkat edilirse, gazellerin tahlilidir. Şeyhî’nin gazellerindeki ortak maddeleri, tayine çalışılmıştır. Bu çalışmada, Ali Nihat Tarlan’ın Metinler Şerhine Dair çalışmasında literatüre kazandırdığı “küll” kavramı uygulama örnekleri üzerinden izah edilecek, kavramın metin şerhindeki önemine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

metin şerhi , şerh metotları , ortak kavramlar , küll , estetik.

A Concept in Need of Explanation in the Text Interpretation: “The Whole”

Öz

Different methods have been used in annotating classical Turkish poetry texts. It is possible to categorize these into two groups: traditional and modern commentary methods. These methods are basically efforts to understand/explain the couplet. Ali Nihat Tarlan, a pioneer in this field, has made practical studies called Analyze of the Şeyhî Divan and Commentary on the Fuzûlî Divan in addition to his theoretical work titled On the Commentary on Texts. According to Ali Nihat Tarlan, to annotate a text, it must be considered from two perspectives: the part and the whole. In this sense, the couplet represents the "part." The commentator must first explain the couplet within itself. Then, the whole must be grasped. To this end, other couplets that explore the "common concept" within the couplet must be identified and compared through analysis. Tarlan calls the totality of couplets exploring the common concept the "whole," and the unity they create "internal unity."
In mentioned source, although Tarlan does not seem to give any details regarding the explanation of the external unity of the couplets, he actually refers to two of his own studies on the subject. The first of these is “Tawhîds in Divan Literature”, and the second is “Analyze of the Şeyhî Divan”. In his first work, he tries to identify “the common elements” of the poems of the tawhid genre by poets selected from different centuries. The second work, if you pay close attention, is an analysis of the ghazals. It attempts to identify common elements in Şeyhî's ghazals. This study will explain the concept of "the whole," which Ali Nihat Tarlan introduced to the literature in his work "On Textual Commentary," through examples of its application, and will highlight its importance in textual commentary.

Anahtar Kelimeler

textual commentary , commentary methods , common concepts , whole , aesthetics.

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (1991). Klâsik şairlerin yenilik arayışları. Dergâh, (21), 11-29.
• Akar, M. (1994). Metin şerhi meselesi. Su kasidesi şerhi (s. 13-17) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Akkuş, M. (1992). Metin şerhi geleneği Tarlan mektebinden Haluk İpekten’e. Yedi İklim, (32), s. 67–78.
• Aksoyak, İ. H. Metin şerhi. M. İsen vd. (Ed.) Eski Türk edebiyatı el kitabı (2. Baskı) (s. 283-290) içinde. Grafiker Yayınları.
• Andrews, W. G. (2004). Şiirin sesi toplumun şarkısı. (T. Güney, Çev.). (8. Baskı). İletişim Yayınları.
• Arı, R. (2021). Klasik Türk şiirinin sultanları. M.E. Harmancı vd. (Ed.) Divan toplantıları II: Es-seyf ve’l-kalem: Şiir ve kültürel iktidar. (s. 287-316) içinde. İKSAD Global Yayıncılık.
• Arslan, M. (Haz.). (2018). Bursalı İffet dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215364/bursali-iffet-divani.html. Erişim Tarihi: 25.10.2025
• Avşar, Z. (2009). Düşünce alanı merkezli metin çözümleme yöntemi ve Revânî’nin bir gazelinin bu yönteme göre şerhi. III. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Cem Dilçin Adına) Bildiriler, 13 Şubat 2009 Kayseri.
• Başpınar, F. (2017). Beyânî Dîvânı (inceleme-metin). (C 2). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78363/beyani-divani.html. Erişim Tarihi: 25.10.2025.
• Bayram, Y. (2003). Ontolojik analiz metodu ve bir uygulama. Yom Sanat, 1(12), 12-15.
• Bayram, Y. (2008). Divan şiiri metinlerinin ontolojik tahlili. Prof. Dr. Abdülkadir Karahan anısına Uluslararası Divan Edebiyatı Sempozyumu, 27-28 Mayıs 2008. Beykoz Belediyesi Yayınları.
• Canım, R. (1996). Metin şerhi geleneğimiz çerçevesinde Tarlan ve İpekten’in kaleminden Fuzuli’nin ‘sana’ redifli gazeli, Fuzuli kitabı: 500. yılında Fuzuli sempozyumu bildiriler (s. 129-140) içinde. (B. Ayvazoğlu, Haz.), Büyük Şehir Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı.
• Çavuşoğlu, M. (1971). Necâti Bey Dîvânı’nın tahlili. Milli Eğitim Basım Evi.
• Çukurlu, T. (2017). Klasik Türk şiirinde gül (gazellerde). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Sakarya Üniversitesi. Dilçin, C. (1991). Fuzûlî’nin bir gazelinin şerhi ve yapısal yönden incelenmesi. Ankara Üniversitesi DTCF Türkoloji Dergisi, IX (1), 43-98.
• Dilçin, C. (2003). Cumhuriyet’in 80. yılında divan şiiri üzerine düşünceler. Türkoloji Dergisi, XVI (2), 1-21.
• Doğan, M. N. (2005). Metin şerhi üzerine. Eski şiirin bahçesinde (s. 11-25) içinde. Alternatif Yayıncılık.
• Doğan, M. N. (2009). Fuzûlî’nin poetikası. Yelkenli Yayınları.
• Eren, A. (2016). Naz kitabı: klasik Türk şiirinde naz. Gece Kitaplığı.
• Ersen, Ersoy (Haz.). (2017). Münîrî dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56095,muniri-divanipdf.pdf?0. Erişim Tarihi: 25.10.2025.
• Genç, İ. (2007). Klasik Türk edebiyatı metinlerini anlamada modern yaklaşımlar. Turkish Studies, 2 (4), s. 393-404. https://turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=181.
• Güleç, İ. (2007). Türkiye üniversiteleri Türk dili ve edebiyatı bölümlerinde divan tahlili üzerine yapılan çalışmalar. (C Kafadar, G. A. Tekin, Yay.). The Journal of Turkish Studies: Türklük Bilgisi Araştırmaları In Memoriam Şinasi Tekin: Şinasi Tekin Hatıra Sayısı II, XXXI (2), 1-27.
• Güleç, İ. (2010). Klasik Türk edebiyatı metinler nasıl şerh edilmeli? Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (TUDED), 42 (42), 83-111.
• İçli, A. (2024). Yusuf mazmununun sözlüksel (kavram) alanı ve klâsik Türk şiirinde Yusuf imgesinin görüntü seviyeleri. Ö. A. Necmiye ve E. K. Fazile (Ed.). Klasik Türk edebiyatında peygamberler (s. 155-192) içinde. Paradigma Akademi Yayınları.
• Keklik, M. (2021). Klasik Türk şiirinde “Hızır”. Ö. Murat (Ed.). Dr. Yılmaz Önay armağanı kitabı (s. 385-425) içinde. Kitabevi Yayınları.
• Kortantamer, T. (1994). Teori zemininde metin şerhi meselesi. EÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (8), 1-10.
• Kut, G. (2014), Bir şairi değerlendirmedeki yöntem: ortak malzemenin kullanılışı ve ifade şekli. İlmi Araştırmalar, (10), 169-174.
• Kurnaz, C. (2012). Hayâlî bey divanının tahlili. Kurgan Edebiyat.
• Küçük, S. (Haz.) (2011), Bâkî dîvânı tenkitli basım. (2. Baskı). Türk Dil Kurumu.
• Mengi, M. (2010). Metin şerhi, tahlili ve tenkidi üzerine düşünceler. Divan şiiri yazıları (2. Baskı). (s. 75-84) içinde. Akçağ Yayınları.
• Mine M. (2007). Metin incelemesi aşamaları, terimleri ve bunlardan biri: metin tahlili. Turkish Studies Türkoloji Araştırmaları, 2 (3), 407-415.
• Okay, O. (1990). Eski şiirimize yaklaşmak. Sanat ve edebiyat yazıları (s. 82-87) içinde. Ötüken Yayınları.
• Özer, F. (2025). Klasik Türk edebiyatı çalışmalarında yapay zekâ kullanımı üzerine gelecek perspektifleri ve öneriler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 9 (2), 884-903. https://doi.org/10.34083/akaded.1705054.
• Saraç, M. A. Y. (2000). Klasik Türk edebiyatında manada orijinallik meselesi. The Journal of Turkish Studies: Türklük Bilgisi Araştırmaları - Agâh Sırrı Levend Hatıra Sayısı I, 24 (I), 229-235.
• Saraç, M. A. Y. (2018). Şerhler. Türk Edebiyatı Tarihi Ansiklopedisi (C 2, ss. 120-132), T.C. Kültür Turizm Bakanlığı. Saraç, M. A. (Haz.) (t.y.). Emrî dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78368/emri-divani.html. Erişim Tarihi: 24.10.2025.
• Sefercioğlu, M. N. (2001). Nev‘î Divanı’nın tahlili. (2. Baskı). Akçağ Yayınları.
• Solmaz, S. (2015). Kûy-ı yâr. Journal of Turkish Language and Literature, 1 (2), 165-184.
• Şentürk, A. A. (2021). Osmanlı şiiri antolojisi. (12. Baskı). YKY.
• Tarlan, A. N. (1950). De L’histoire litteraire. Archiv Orientalni, XVIII (4), 286-292.
• Tarlan, A. N. (1936). Divan edebiyatında tevhidler (4 fasikül). Burhaneddin Matbaası.
• Tarlan, A. N. (1981). Edebiyat meseleleri. Ötüken Yayınları.
• Tarlan, A. N. (Haz.) (1992). Necatî beg divanı. Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (Haz.). (1992). Ahmed paşa divanı. Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (2001). Fuzûlî dîvânı şerhi. Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (2004). Şeyhî Divanı’nı tetkik. (4. Baskı). Akçağ Yayınları.
• Tekin, G. A. (2003). Eski Türk edebiyatı metinlerinin bugünkü Türkçe’ye açılamalarla çevrilmesinin gerekliliği üzerine –Ali Şir Nevai’den beyitlerle-. Mustafa Canpolat armağanı. (s. 233-254) içinde. (A. Ata, M. Ölmez, Haz.). Sanat Kitabevi.
• Tolasa, H. (2001). Ahmet Paşa’nın şiir dünyası. (2. Baskı). Akçağ Yayınları.
• Tökel, D. A. (1996). Ontolojik analiz metodu ve bu metodun Bâkî’nin bir gazeline uygulanışı. Yedi İklim, Mayıs, 11 (74), 53-59.
• Tökel, D. A. (2002). Bir gazel anlambilimle nasıl anlaşılır? Dergah, (150), 10-11-23.
• Tökel, D. A. (2004). Bir gazeli Rus biçimciliği ile nasıl çözümleyelim? Dergah, (173), 9-11, 15.
• Yeniterzi, E. (1999). Metin şerhi ile ilgili görüşler. SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (5), 59-68.
• Yılmaz, O. (2007). Klâsik şerh edebiyatı literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5 (9), 271-304.