Son Dönem Osmanlı Eğitimci-Bürokratı Ahmed Kemal Paşa’nın Hayatı

Yıl 2020, , 40 - 71, 15.06.2020

Musa Bardak

https://doi.org/10.20860/ijoses.733832

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmanın amacı Osmanlı Devleti’nde Tanzimat ve Islahat dönemleri ile I. Meşrutiyet döneminde yaşamış eğitimci, sefir ve bürokrat Ahmet Kemal Paşa’nın (1808-1887) hayatı hakkında bilgi vermektir. Bu amaçla başta Osmanlı arşivi olmak üzere birçok arşiv ve kütüphane kataloğu taranarak elde edilen dokümanlar analiz edilmiştir. Paşa’nın eğitimci yönünün ön planda tutulduğu bu çalışma esnasında ulaşılan ve kronolojik olarak sıraya konulan verilerin bir kısmı, Ahmed Kemal Paşa hakkında önceden yazılmış kısa yazıların genişletilmiş ve düzeltilmiş halidir. Yetişme tarzından yaptığı görevlere, ailesinden kişisel özelliklere farklı yönlerinin ortaya konduğu çalışmada Türk eğitim sisteminin bugününü de etkileyen rolleriyle Paşa’nın profili etraflıca tasvir edilmiştir. Bu çalışmada ortaya konulanlar, Ahmed Kemal Paşa hakkında bilimsel ve kapsamlı bir biyografinin altyapısı olarak nitelendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Kemal Paşa, Tanzimat, Eğitimde Modernleşme, Biyografi, Türk Eğitim Tarihi

Biography of the Late Ottoman Educator-Bureaucrat Ahmed Kemal Pasha

Öz

The aim of this study is to give information about the life of the educator, sefir and bureaucrat Ahmet Kemal Pasha (1808-1887) who lived in the Ottoman Empire during the Tanzimat and Meşrutiyet I. periods. For this purpose, the documents obtained by scanning many archives and library catalogs, especially the Ottoman archive, were analyzed. Some of the data that was accessed and ranked chronologically during this study, in which the educator aspect of Pasha was prioritized, is an enlarged and corrected version of the short writings about Ahmed Kemal Pasha. In the study, where different aspects of his education, his duties, his family, and his personal characteristics were revealed, Pasha's profile was thoroughly depicted with his roles that also affect the Turkish education system today. What is presented in this study can be described as the infrastructure of a scientific and comprehensive biography about Ahmed Kemal Pasha.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Kemal Pasha, Tanzimat, Modernization in Education, Biography, Turkish Education History

Kaynakça

• Arşiv Kayıtları
• Atatürk Kitaplığı, Pertevniyal Valide Sultan Evrakı, 02941, 29.04.1279 (24.10.1862).
• BOA, HAT, 835-37677, 29.12.1250 (28.04.1835)
• BOA, HAT, 756-35755, 29.12.1253 (26.03.1838)
• BOA, HAT., 657-32100, 29.12.1253, (26.03.1838)
• BOA, İ.DUİT, 136-34, 29.12.1254 (15.03.1839)
• BOA, HAT., 799-37042, 27.02.1255 (12.05.1839)
• BOA, C. DH., 57-2826, 23.03.1257 (15.05.1841).
• BOA, İ.MTZ (05), 8-218, 30.04.1257 (21.06.1841)
• BOA, İ.MTZ (05), 9-221, 21.10.1257 (06.12.1841)
• BOA, İ.DH, 52-2587, 04.01.1258, (15.02.1842)
• BOA, İ. DH, 55-2721, 15.02.1258 (28.03.1842)
• BOA, İ.,DH., 81-4074, 21.11.1259 (14.12.1843)
• BOA, İ.DH, 134-6903, 12.01.1263 (31.12.1846)
• BOA, İ.DH., 163-8475, 17.01.1264 (25.12.1847)
• BOA, C.MF, 133-6606, 24.01.1264 (01.01.1848)
• BOA, A.}DVN, 38-49, 09.08.1264 (11.07.1848)
• BOA, DH.SAİD.d, 200-159, 29.12.1264 (26.11.1848)
• BOA, İ.MVL. 149-4229, 14.10.1265 (02.09.1849)
• BOA, İ.DH, 264-16459, 05.03.1269 (17.12.1852)
• BOA, İ.HR, 110-5375, 29.08.1270 (27.05.1854)
• BOA, A.}MKT.UM, 160-30, 14.10.1270 (10.07.1854)
• BOA, A.}MKT.MHM, 70-18, 27.08.1271 (15.05.1855)
• BOA, A.}AMD, 59-23, 00.00.1271 (Muhtemelen 1855)
• BOA, A.}AMD, 70-55, 00.00.1272 (Muhtemelen 1855)
• BOA, A.}AMD, 66-26, 06.04.1272 (16.12.1855)
• BOA, İ.MMS, 9-362, 24.06.1273 (19.02.1857)
• BOA, İ. HR., 143-7509, 24.09.1273 (18.05.1857)
• BOA, İ.HR, 146-7682, 21.12.1273 (12.08.1857)
• BOA, İ.HR, 149-7818, 29.02.1274 (19.10.1857)
• BOA, A.}MKT.UM, 297-83, 30.03.1274 (18.11.1857)
• BOA, İ.MMS, 132-5657, 29.06.1274 (14.02.1858)
• BOA, İ.MMS, 136-5657, 04.07.1274 (18.02.1858)
• BOA, HR.MKT, 229-48, 18.07.1274 (04.03.1858)
• BOA, A.}MKT.NZD, 254-96, 19.08.1274 (04.04.1858)
• BOA, HR.SYS, 242-3, 04.09.1274 (18.04.1858)
• BOA, İ.HR, 158-8401, 23.12.1274 (04.08.1858)
• BOA, A.}MKT.UM, 327-57, 22.02.1275 (01.10.1858)
• BOA, A.}MKT.MHM, 154-47, 07.08.1275 (12.03.1859)
• BOA, A.}MKT.MHM, 165-16, 13.02.1276 (11.09.1859)
• BOA, A.}DVN, 147-80, 19.04.1276 (15.11.1859)
• BOA, İ.DH, 481-32400, 21.05.1278 (24.11.1861)
• BOA, İ.DH, 499-33912, 24.05.1279 (17.11.1862)
• BOA, Y.EE, 54-159, 04.09.1279 (23.02.1863)
• BOA, DH.SAİDd, 46-449, 29.12.1279 (17.06.1863)
• BOA, İ.DUİT, 59-6, 12.06.1280 (24.11.1863)
• BOA, İ.DH, 535-37200, 29.11.1281 (25.04.1865)
• BOA, İ.DH, 616-42917, 06.05.1287 (04.08.1870)
• BOA, İ.HR, 245-14584, 01.06.1287 (29.08.1870)
• BOA, İ.DH, 629-43755, 15.12.1287 (08.03.1871)
• BOA, İ.DH, 639-44434, 20.07.1288 (05.10.1871)
• BOA, İ.DH, 559-45890, 04.10.1289 (05.12.1872)
• BOA, İ.DH, 659-45916, 15.10.1289, (16.12.1872)
• BOA, İ.DH, 768-62588, 08.06.1295 (01.06.1878)
• BOA, Y..EE, 42-214, 08.06.1295 (01.06.1878)
• BOA, BEO, 1839-137912, 24.01.1320 (03.05.1902)
• IRCICA Arşivi, FAY.19.01.02.
• IRCICA Arşivi, FAY.18.51.15.
• IRCICA Arşivi, FAY.18.51.03
• İSKİ Arşivi, Vakıf Su Defterleri, No:15/132/1 ( 07.05.1271 (20.01.1855)
• Kronikler
• Abdurrahman Şeref. (1312). Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C.2, İstanbul: Karabet Matbaası.
• Ahmed Cevdet. (2010). Sultan Abdülhamid’e Arzlar (Maruzât) (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul: Babıâli Kültür Yayıncılığı.
• Ahmed Cevdet. (1953). Tezakir 1-12, (Haz. Cavid Baysun). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ahmed Lütfi. (1989). Târih-i Lütfi, (Haz. Münir Aktepe). C. 11-14. Ankara: TTK Yayınları.
• Ahmed Lütfi. (1328). Tarih-i Lütfi, C. 8. Dersaadet: Sabah Matbaası.
• Ahmed Lütfi. (1328). Tarih-i Lütfi, C. 11. Dersaadet: Sabah Matbaası.
• Ahmed Lütfi. (1328). Tarih-i Lütfi, C. 12. Dersaadet: Sabah Matbaası.
• Ahmed Lütfi. (1328). Tarih-i Lütfi, C. 13. Dersaadet: Sabah Matbaası.
• Ali Rıza Bey, Balıkhane Nâzırı. (2001). Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı (Haz. Ali Şükrü Çoruk). İstanbul: Kitabevi.
• Ali Rıza ve Mehmed Galib. (1977). Geçen Asırda Devlet Adamlarımız (Haz. Fahri Çetin Derin), C.2. İstanbul: Tercüman 1001 Eser.
• Bursalı Mehmed Tahir Bey, (1972). Osmanlı Müellifleri (Haz. A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen), C. 2. İstanbul: Meral Yayınevi.
• Cemalettin, (1314) Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, İstanbul: İkdam Matbaası.
• Dürri Süleyman Efendi, (1267). Güher-riz. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• El-Âlûsî, Ebu’s-Senâ’. (1327/1909). Ğarâ’ibu’l-iğtirâb ve nuzhetu’l-elbâb fi’l-zehâbi ve’likâmeti ve’l-iyâbi. Bağdat: Matbaatu’ş-Şâbender.
• Fatma Aliye Hanım, (1332). Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı. Dersaadet: Kanaat Matbaası.
• Fatin Davud. (1271). Hatimet’ül-Eşar. İstanbul: İstihkam Alayları Litoğrafya Destgahı.
• Firdevsi. (1281). Müntehabat-ı Şehname (Çev. Kemal Efendi). İstanbul: Taşbaskı.
• Gövsa, İ. Alaeddin. (1945). Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul: Yedigün Neşriyat.
• İnal, İbn’ül-emin Mahmud Kemal. (2000). Son Asır Türk Şairleri, (Hazırlayan M. Kayahan Özgül) C.2. Ankara: AKM Yayınları.
• İnal, İbnül-Emin Mahmud Kemal (1969). Son Asır Türk Şairleri, (C.2). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İnal, İbn’ül-emin Mahmud Kemal ve Hüseyin Hüsamettin. (1984). Evkaf-ı Hümayun Nezaretinin Kuruluş Tarihi ve Nazırların Hal Tercümeleri IV, (Sadeleştirerek Neşre Hazırlayan: Nazif Öztürk) Vakıflar Dergisi, 18, 43-54.
• Kemalpaşazade Said. (1335/1919). Takikat-ı Edebiye Sütunları, Servet-i Fünun, S.1431, 16 Teşrinievvel 1335.
• Kemalpaşazade Said. (1334). Musavver Kamus-i Said, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Kemal Paşa Merhumun Kütüphanelerinde Mevcut Olup Bu Kere Bi’l-Müzayede Satılması İcap Eden Kütüb-i Mütenevvia’nın Esamisini Mübeyyin Cedveldir, Lito (Yayın Bilgisi Yok), İstanbul, Tarih Yok, 22 Sayfa.
• Maarif-i Umumiye. (1295). Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Dersaadet: Darü't- Tıbaatü'l-Amire.
• Maarif Nezâretinin Tarihçesi. (1319). Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye, (s. 1-17), İstanbul: Matba-i Amire.
• Mahmud Cevad, İbnü’ş-Şeyh Nâfi. (1338). Maarif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcraatı, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Mehmed Süreyya. (1996). Sicilli Osmani, C.5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Murad Efendi. (2007). Türkiye Manzaraları (Çev. Alev Sunata Kırım), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Salnâme, Sene 1276.
• Salnâme, Sene 1277.
• Salnâme, Sene 1278.
• Salnâme, Sene 1280, Dersaadet: Takvimhane-i Amire.
• Salname, Sene 1285, Def’a 23, İstanbul.
• Salname-i Devleti Aliyye-i Osmaniye, Sene 1302.
• Şemseddin Sami, (1314). Kamusu’l-A’lam, C.5. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Yusuf Kamil Paşa. (1308). Eser-i Kamil Paşa, Dersaadet: Kasbar Matbaası.
• Vapereau, Gustave. (1858). Dictionnaire Universel des Contemporains, Contenant Toutes les Personnes Notables de la France et des Pays étrangers, V.2. Paris: Hachette et Cie.
• Süreli Yayınlar
• Ahmed Kemal Paşa Hazretleri, Ceride-i Hakayık, S.91, 15.04.1304 (11.01.1887), s.1.
• Başlıksız, Basiret, S.144, 19.05.1287 (17.08.1870), s.1.
• Başlıksız, Ceride-i Hakayık, S.92, 16.04.1304 (12.01.1887), s.2.
• Başlıksız, Ceride-i Havadis, S.40, 07.05.1257 (27.06.1841), s.1.
• Başlıksız, Ceride-i Havadis, S.287, 03.07.1262 (27.06.1846).
• Başlıksız, Ceride-i Havadis, S. 366, 25.01.1264 (02.01.1848).
• Başlıksız, Journal Asiatique, V.18, Paris, 1851.
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.84, 09.02.1250 (17.06.1834).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.163, 11.01.1254 (06.04.1838).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.225, 12.04.1257 (03.06.1841).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.241, 27.03.1258 (08.05.1842).
• Başlıksız, Takvimi Vekayi, S.264, 22.11.1259, , (14.12.1843).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.303, 27.07.1262 (21.07.1846).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.365, 20.02.1264 (27.01.1848).
• Başlıksız, Takvimi Vekayi, S.410, 10.10.1265 (29.08.1849).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S. 427, 29.08.1266 (10.7.1850).
• Başlıksız, Takvim-i Vekayi, S.1025, 04.08.1285 (20.11.1868).
• Başlıksız, Tarik, S.1003, 14.04.1304 (10.01.1887), s.1.
• Başlıksız, Tarik, S.1004, 15.04.1304 (11.01.1887), s.1-2.
• Başlıksız, Tasvir-i Efkar, S.372, 28.12.1282(12.03.1867), s.1.
• Başlıksız, Tercüman-ı Hakikat, S.2573, 14.04.1304 (10.01.1887), s.1.
• Başlıksız, Tercüman-ı Hakikat, S.2574, 15.04.1304 (11.01.1887), s.1. Ebuzziya Tevfik, Reşid Paşa Hakkında, Mecmua-i Ebuzziya, S.120, 1329, s.104-105.
• Ebuzziya Tevfik, Münif Paşa, Hayatı ve İşleri. Yeni Tasvir-i Efkar, S. 253, 12.02.1910, s.2.
• Evkaf-ı Humayun Nazırı Devletlü Kemal Paşa Hazretleri, [Musavver] Medeniyet, S.8, 08.10.1291 (18.11.1874), s. 88.
• Meclis-i Umur-ı Nafia’nın Layihası, Takvim-i Vekayi, S.176, 21.11.1254 (05.02.1839)
• Millet-i Osmaniyeye Bir Esef, Sıhhat, C.3, S.15, 14-21.04.1304 (10-17.01.1887), s.1.
• Muallim M. Cevdet Bey’in Konferansı, Tedrisat Mecmuası, C.8, S.39, 1333 s.436.
• Said Bey, (1328). Edebiyat-ı İraniye, Resimli Kitap, S. 42, s. 429-430.
• Şu’unat, Mizan, S.13, 17.04.1304 (13.01.1887), s.109.
• Ansiklopedi Maddeleri
• Akyıldız, Ali. (2010). “Şuray-ı Devlet”, TDVİA, C. 39, s.236-239, İstanbul: TDV Yayınları.
• Akyıldız, Ali. (2003a). “Maârif-i Umûmiyye Nezâreti”, TDVİA, C. 27, s.273-274, İstanbul: TDV Yayınları.
• Akyıldız, Ali. (2003b). “Meclis-i Valay-ı Ahkâm-ı Adliye” TDVİA, C.28, s.250-251, İstanbul: TDV Yayınları.
• Buzpınar, Tufan. (2006). “Nakibüleşraf”, TDVİA, C.32, s.322-324, İstanbul: TDV Yayınları.
• “Darülfünun” (1976). Türk Ansiklopedisi, C.24, s. 169, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. (1991). “Bahailik”, TDVİA, C.4, s.464-468, İstanbul: TDV Yayınları.
• İnalcık, Halil. (1999). “Hüsrev Paşa (Koca)” TDVİA, C. 19, s.41-45, İstanbul: TDV Yayınları.
• İpşirli, M. (1991). “Babıali” TDVİA, C.4, s.378-386, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kahraman, Alim. (2010). “Şinasi” TDVİA, C.39, s.166-169, İstanbul: TDV Yayınları.
• “Kemal Paşa”. (1974). Türk Ansiklopedisi, C.21, s.474, Ankara: MEB Yayınları.
• Mehmet Ali Beyhan. (2008). “Said Bey”, TDVİA, C.35, s.549-551, İstanbul: TDV Yayınları.
• Öztuna, Yılmaz. (1977) “Münif Paşa” Türk Ansiklopedisi, C.25, s. 32, Ankara: MEB Yayınları.
• Yazıcı, Nesimi. (2010). “Takvim-i Vekayi”, TDVİA, C.39, s.490-492, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kitap ve Makaleler
• Ak, Emine. (2010). Tanzimat’ın Bosna Hersek’te Uygulanması ve Neticeleri (1839-1875), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Akgündüz, Ahmet. (1997). Arşiv Belgeleri Işığında Sayıştay Tarihi, Ankara: Sayıştay Yayınları.
• Aksoyak, İsmail Hakkı. (2010). Seyyid Ahmed Kemal Paşa, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. (http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=6504)
• Akyıldız, Ali. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Akyüz, Y. (2009) Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 2009’a). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Atay, Hüseyin. (1981). Medreselerin Gerilemesi, A.Ü.İ.F. Dergisi, 24, 15-56.
• Aydın, M. Şevki. (1987). Medreselerin Gerileyiş Sebepleri Üzerine, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, 321-336.
• Aydın, Suavi. (2001). Mardin: Aşiret Cemaat Devlet, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Bardak, M. (2019). Osmanlı’da Modern Okul öncesi Eğitim (1908-1918). Ankara: Alalma Yayınları.
• Bardak, M. & Topaç, N. (2019). Eğitici Çocuk Oyunları: Bir Osmanlı Pedagogu Ahmed Edib ve Terbiyevi Çocuk Oyunları. İstanbul: Efe Akademi Yayınları.
• Berk, Süleyman. (2006). Zamanı Aşan Taşlar, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bilim, Cahit Yalçın. (1984). Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma: 1839–1876. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Budak, Ali. (2004). Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını Münif Paşa. İstanbul: Kitabevi.
• Budak, Ali. (2010). Muhaverat-ı Hikemîye: Osmanlı’da Batı’dan Yapılan İlk Çeviri, İnceleme-Metin. İstanbul: Hiperlink.
• Carlyle, T. (2004). Kahramanlar (Çev. Behzat Tanç), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çabuk, Vahit. (2004). Hedefteki Sultan İkinci Abdülhamid, İstanbul: Truva Yayınları.
• Çabuk, Vahit. (2003). Osmanlı Siyasi Tarihinde II. İkinci Abdülhamid, İstanbul: Emre Yayınları,
• Cezar, Mustafa. (2008). “Şeker Ahmed Paşa’nın Düzenlediği Resim Sergileri”, içinde Şeker Ahmed Paşa. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayınları.
• Dalyan, Murat Gökhan. (2009). 19. Yüzyılda Nasturiler. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta.
• Doğan, İsmail. (1991). Tanzimatın İki Ucu: Münif Paşa ve Ali Suavi (Sosyo-Pedagojik Bir Karşılaştırma), İstanbul: İz Yayıncılık.
• Engin, Vahdettin. (2002). Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti, içinde Türkler, C.14, s.462-469. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Ergin, Osman. (1977). Türk Maarif Tarihi, C.I-II. İstanbul: Eser Matbaası.
• Findley, C. V. (1996). Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Genç, İ. (2010). Bilimsel Biyografiden İzlenimci Biyografiye, içinde Filiz Kılıç (Ed.) Klasik Türk Edebiyatında Biyografi Bildiriler Kitabı (s. 279-302). Ankara: AKM Yayınları.
• Georgeon, François. (2005). Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, Ankara: Tarih Vakfı Yayınları.
• Göleç, Mustafa. (2016). “Osmanlı-Türk Tarih Yazıcılığı”, içinde Zekeriya Kurşun (Ed.) Tarih Metodu. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Gölen, Zafer, (2014) Karadağ Devleti’nin Doğuşu: Osmanlı-Karadağ sınır Tespiti (1858-60), Belleten, 70(282), 659-698.
• Gündüz, M. (2010). “Yeni Osmanlıların Türk Eğitim Tarihine Eğitim Görüşleri Yönüyle Katkı ve Etkileri (1860-1875)”, Düşünen Siyaset, 26, 83-120.
• Gündüz, M. (2018). Metodoloji, Kavram ve Konu Kıskacında (Türk) Eğitim Tarihçiliği. OSMED, 4(7), 88-130.
• Güneş, İhsan. (1997). Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet, C.2, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Gürlek, Dursun. (2008). Ayaklı Kütüphaneler, İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Hamlin, Cyrus. (2011). Türkler Arasında (Çev. Hasan Yüksel), İstanbul: Meydan Yayıncılık.
• İhsanoğlu, E. (1987). Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• İnalcık, Halil. (2009). Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Eren Yayınları.
• İrtem, Süleyman Kani. (2007). Abdülmecid Devrinde Saray ve Bab-ı Ali. İstanbul: Temel Yayınları.
• İrtem, Süleyman Kani. (2003). Sultan Abdülhamid ve Yıldız Kamarillası. İstanbul: Temel Yayınları.
• Kala, Ahmet. (2001). İstanbul Su Külliyatı, C.22, İstanbul: İSKİ Yayınları.
• Kaplan, Mehmet. (1946). “Bizde Avrupa Kültürünün İlk Öncüleri”, İstanbul Mecmuası, 5-7(62), 15.06.1946.
• Kara, İsmail. (2001). İslâmcıların Siyasî Görüşleri, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karpat, K. (1985). Ottoman Urbanism: The Crimean Emigration To Dobruca and The Founding of Mecidiye, 1856-1878. International Journal of Turkish Studies, 3(1), 1-27.
• Koçer, H. A. (1967). Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi, Ankara: Yengeçoğlu Matbaası.
• Kuntay, Mithad Cemal. (1946). Namık Kemal: Devrinin Olayları Arasında, C.2, Ankara: MEB Yayınları
• Kut, T. (1994). Terekelerde Çıkan Kitapların Matbu Satış Defterleri, Müteferrika, 2, 14-21.
• Mardin, Ş. (1991). Türk Modernleşmesi ,içinde Makaleler IV, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Nafi Atuf. (1930). Türkiye Maarif Tarihi, I. Kitap. Ankara: Muallim Ahmet Halit Kitaphânesi,
• Noumann, C. K. (2006). Bir Bilim Adamının Biyografisini Yazmanın İmkânları ve İmkânsızlıkları, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar. 3, 273-285.
• Okcu, Naci. (2010). Sicill-i Ahval Defterlerine Göre Erzurumlu Memurlar (1879-1909). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları,
• Ortaylı, İ. (2011a). Türkiye’nin Yakın Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2011b). Menkıbe, içinde Tarih Yazıcılık Üzerine (s.118-130). Ankara: Cedit Neşriyat.
• Ortaylı, İ. (2006). “Tanzimat Adamı ve Tanzimat Toplumu”. içinde Mehmet Seyitdanlıoğlu-Halil İnalcık (Ed.) Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (284-285). İstanbul: Phoenix Yayıncılık.
• Öztuna, Yılmaz. (1996). Devletler ve Hanedanlar: Türkiye (1074-1990), C.2, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztuna, Yılmaz. (2013). Abdülhamid II: Zamanı ve Şahsiyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Pakalın, Mehmet Zeki. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.3, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Possing, B. (2013). The Historical Biography, International Encyclopedia of Social and Behavioral Sciences, Elsevier, Bkz: http://www.possing.dk/pdf/historicalbio.pdf
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet. (1999). Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Ankara: TTK Basımevi.
• Taherzadeh, Adib. (1995). Hz. Bahaullah’ın Zuhuru (Çev. Süreyya Güler), C.2, İstanbul: Baha Basım.
• Unan, Fahri. (1997). Taşköprülüzade'nin Kaleminden XVI. Yüzyılın İlim ve Alim Anlayışı. Osmanlı Araştırmaları, 17, 149-264.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yaltkaya, Ş. (1999). Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler. içinde Tanzimat I, İstanbul: MEB Yayınları.
• Yılmaz, Şuhnaz. (2015). Turkish-American Relations, 1800-1952. London: Routledge.
• Yürük, Ali Yücel. (2012). “Ahmed Kemal Paşa”, Üsküdarlı Meşhurlar Ansiklopedisi, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları.
• Zürcher, Eric Jan. (2006). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları.