Kaçar Döneminde Konsolosluktan Sadrazamlığa: Mirza Hüseyin Han Müşirüddevle [Sipahsalar]

Yıl 2023, Sayı: 20 - Aralık, 2023, 39 - 56, 15.12.2023

Yılmaz Karadeniz

https://doi.org/10.20860/ijoses.1355249

Öz

Mirza Hüseyin Han Müşirüddevle Sipahsalar, Kaçar idaresi sırasında konsolosluktan sadrazamlık makamına kadar yükselmiş, görevi sırasında İran’da afyon üretimini teşvik etmesi, rüşvete meyilli olması ve şaibeli büyük bir servete sahip olmasıyla anılan bir şahsiyet olarak tarihe geçmiştir. Bugün ise İran’da ismi bir okul ve camiye verilmesiyle hatırlanmaktadır. İran’ın Bombay Başkonsolosluğundan başlayarak sadrazam olana kadar görev yaptığı süre içerisindeki diplomatik ve idari tasarrufları, bazı tarihçilerin kendisini reformist olarak görmelerine sebep olmuştur. Bu kesim, Sipahsalar’ı Emir-i Kebir düşüncesinin bir takipçisi, ilerici düşünce sahibi, parçalanmış hükümet sistemini düzenleyen, idareyi kanunlarla yürüten, mali ve yargı reformları yapan bir kişi olarak görüp övmüşlerdir. Çalışmamızda Sipahsalar’ın siyasi ve idari hayatı ile ilgili yazılan kitap ve makaleleri tetkik ettikten sonra bizi kapsamlı bir yargıya götürüp götürmediğini ortaya koymaya çalıştık. Tarihi kaynakların bir kısmının hakkında övgüler sıraladığı, bir kısmının ise eleştirdiği Sipahsalar’ın hayatı, faaliyetleri ve devlet idaresindeki rolünü ortaya koymaya çalışırken tekdüze olmamaya çalıştık. Sipahsalar dönemini kaynaklara göre incelemeye ve tarihin perdesinin ardında kalmış bazı sırları ortaya koymaya gayret ettik.

Anahtar Kelimeler

İran, Kaçar Hanedanı, Mirza Hüseyin Han, İngiltere, Reuter.

Teşekkür

İyi Çalışmalar

From Consulate to Grand Vizier in Qajar Era: Mirza Hüseyin Han Müşirüddevle [Sipahsalar]

Öz

Mirza Hüseyin Khan Müşirüddevle Sipahsalar rose from consulate to the position of grand vizier during the Qajar administration, and went down in history as a person known for encouraging opium production in Iran, being prone to bribery and having a questionable wealth. Today, he is remembered for giving his name to a school and mosque in Iran. His diplomatic and administrative actions, starting from the Bombay Consulate General of Iran until he became the grand vizier, caused some historians to see him as a reformist. This section praised the Sipahsalar as a follower of Emir-i Kebir thought, a progressive thinker, arranging the fragmented government system, conducting the administration by laws, and making financial and judicial reforms. In our study, after examining the books and articles written about the political and administrative life of Sipahsalar, we tried to reveal whether it led us to a comprehensive judgment. We tried not to be monotonous while trying to reveal the life, activities and role of the Sipahsalar in the state administration, which some of the historical sources praised and some criticized. We tried to analyze the Sipahsalar period according to the sources and to reveal some secrets that remained behind the curtain of history.

Anahtar Kelimeler

Iran, Qajar Dynasty, Mirza Hussein Khan, England, Reuter.

Kaynakça

• BOA.A.AMD.No:92-38, s. 1; BOA.A.DVN.MHM.No: 26-75, s. 1; BOA.HR.İM.No: 120-11; BOA.İ.HR.No:1-9; BOA.İ.HR.No:239-14200, s. 1-2; BOA.Y.A.HUS.No:166-41, s. 1-6
• Tetkik, Araştırma ve Telif Eserler
• Ademiyet, F. (1354). Emir-i kebir ve İran. Harezmi.
• Ademiyet, F. (1356). Endişe-i terakki ve hükümet-i kanun asr-ı Sipahsalar. Harezmi.
• Afşari, P. (1372). Sadrazamha-yı Kacariye. Defter-i mütalaat-ı siyasi ve beynelmileli.
• Alıdaved, S. A. (1379). İsnâd ve nameha-yı Emir-i Kebir I. İntişarat-ı Sazman-ı İsnâd-ı Milli-i İran.
• Ali Kulî Mirza. (1370). İksirü’t-tevarih. (Tash. C. Keyanfer). Veys.
• Aştiyani, A. İ. (1372). “İngilizha ve cenub-ı İran.” Tarih-i Muasır-ı İran. Danişgâh-ı Tehran.
• Avery, P. (1363). Tarih-i muasır-ı İran. (Çev. M. R. Mihrabâdi). Atai Aşiyane- Kitab. (Orijinal Yayın Tarihi 1965).
• Bamdad, M. (1371). Şerh-i hal-ı rical-ı İran der kurn-u 12, 13 ve 14 hicri I. İntişarat-ı Zevar.
• Baussani, A. (1962). The Persians. St. Martins Press.
• Cihangir Mirza. (1327). Tarih-i nev. (Tash. A. İkbal). İntişarat-ı İlim.
• Curzon, G. N. (1367). İran ve kaziye-i İran I (Terc. Vahid Mazenderani). İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi.
• Delaveri, E. (1377). “İran Der Asr-ı Kacariye, Mecmua-yı Makalat. İntişarat-ı Beynilmileli-i Elhadi.
• Ebul Hasani, A. 1368). Payidari ta payıdâr; seyri der hayat-ı pırbâr-ı ilmi, manevi, içtimai ve siyasi şehid Hacı Şeyh Fazlullah Nuri. Müessese-i Tahkikati ve İntişarat-ı Nur.
• Encyclopaedia Judaica, Jerusalem. 1971. vol.14. s. 894.
• Eşref, A. (1359). Mevâni-i tarihi rüşd-ü sermayegüzâri der İran devre-i Kacariye. Zemine.
• Fourier, J. (1368). Se sal derbâr-ı İran (Terc. Abbas İkbal Aştiyani). İntişarat-ı İlm.
• Furon, R. (1951). L’Iran Perse et Afghanıstan. Nouvelle ed. Refondue.
• Hidayet (Mubirü’s-saltana), M. K. (1329). Sefername-i Mekke (Tash. Seyyid Muhammed Debirsiyaki).
• Hurmuci, M. C. (1363). Hakayikü’l ahbar-ı nasiri. (Tash. Hüseyin Hediciyum). Merkez-i Tahkikat-ı Ulum-ı İslami.
• İssawi, C. (1360). Tarih-i iktisad-ı İran (asr-ı Kacar 1332-1335). (Terc. Yakub Ajend). Neşr-i Gestere.
• İtimadü’s-saltana, (1367). Tarih-i muntazam-ı Nasiri III (Tash. Muhammed İsmail Rıdvani). Dünya-yı Ketab.
• Kadıyani, A. (1376). Ferheng-i fişerdeh tarih-i İran. Cavedân-ı Hared.
• Kuddusi, H. A. (1379). Hatırat-ı men ya ruşen şoden-i tarih-i sad sale I. Çaphane-i Haydari.
• Mahmud, M. (1328). Tarih-i revabıt-ı siyasî-yi İran ve İngiliz IV. İkbal.
• Mahmud, M. (1342). Tarih-i revabıt-ı siyasî-yi İran ve İngiliz I. İkbal.
• Mahmud, M. (1367). Tarih-i revabıt-ı siyasi-i İran ve İngiliz der kurn-ı 19 III. İkbal.
• Markham, C. R. (1364). Tarih-i İran der devre-i Kacar (terc. Mirza Rahim Ferzane).
• Mehdiniya, C. (1377). Heft bar işgal-ı İran der 23 Kurn IV. Panûs.
• Mekki, H. (1369). Zendegâni-yi Mirza Taki Han Emir-i Kebir. İntişarat-ı Dünya.
• Meşkûr, M. C. (1365). Tarih-i İran-ı zemin. Safar, Eşraki.
• Mirza Ali Han Eminüddevle, (1370). Hatırat-ı Siyasi-i Eminüddevle (Tash. Hafız Fermanfermaiyan). Emir-i Kebir.
• Mohdevi, A. H. (1379). Tarih-i revabıt-ı harici-i İran. İntişarat-ı Emir-i Kebir.
• Mostevfi, A. (1371). Şerh-i Zendegâni-i men ya tarih-i içtimai ve idari-i devre-i Kacariye I. İntişarat-ı Zevar.
• Muhammed Hasan Han (İtimadü’s-saltana), (1367). Tarih-i muntazam-ı Nasiri III (Tash. Muhammed İsmail Rıdvani). Dünya-yı Ketab.
• Muhammed Hasan Han İtimadü’s-saltana, (bita). Halese (Habnâme) (Tash. Mahmud Ketirayi).
• Muhammed Hasan Han, (1349). Sadrü’t-tevarih (Tash. Muhammed Müşiri). İntişarat-ı Vahid.
• Nasır, S. T. (1363). İran der berhûred-i ba isti’margirân. Şirket-i Müellifân ve Mütercimân.
• Nuri, H. (1383). “Hub ya Bed Sipahsalar,” Zamane, Sal: 3, Şomare: 28, Di, s. 53-63.
• Rızai, A. (1363). Tarih-i deh hezar sale-i İran IV. İkbal.
• Safai, İ. (1355). Medârik-i tarihi.
• Sasani, H. M. (1338). Siyasetgirân-ı devre-i Kacar. Megestan.
• Sipihr, M. T. (1353). Nasihü’t-tevarih I-II. Esatir.
• Sultanzade, H. (1364). Tarih-i medaris-i İran. Agâh.
• Sykes, P. (1330). Tarih-i İran (Çev. M. T. Fahrdâî). Efsûn. (Orijinal Yayın Tarihi 1915).
• Şemim, A. A. (1379). İran der devre-i saltanat-ı Kacar. İntişarat-ı Behzad.
• Şeyhülislami, C. (1367). Katl-ı Atabek ve şanzdeh makale-i tahkiki. İntişarat-ı Keyhan.
• Tahiri, E. K. (1356). Tarih-i revabıt-ı bazargani ve siyasi-i İran ve İngiliz II. İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Milli.
• Tahiri, E. K. (bita). Tarih-i revabıt-ı bazargani-i İran ve İngiliz ez devran-ı fermanrevayi-i Moğolan ta payan-ı ahd-ı Kacariye I. Tahran bita, İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Milli.
• Terenzio, P. C. (1363). Rekabetha-yı Rus ve İngiliz der İran ve Afganistan. (Çev. A. Azerin). İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi. (Orijinal Yayın Tarihi 1947).
• Timuri, İ. (1363). Asr-ı bihaberi ya tarih-i imtiyazat der İran. İkbal.
• Velayeti, A. E. (1372). Tarih-i revâbıt-ı harici-i İran der devran-ı Nasırüddin Şah ve Muzafferüddin Şah. Defter-i mütaalat-ı siyasi-i beynelmileli.
• Velodarsky, M. (1372). “İran ve kudretha-yı buzûrg 1856-1869,” Tarih-i Muasır-ı İran V.
• Verheram, G. (1367). Nizam-ı siyasi ve sazmanha-yı içtimaî der asr-ı Kacar. Muayyen.
• Wright, D. (1368). İraniyan dermeyan-ı İngilizha, sahneha-yı ez tarih münasebat-ı İran ve Britania II (Terc. Kerim İmami). Neşr-i Nev.