Istanbul Inner City Inns during the Period of Mustafa III in the Context of 18th Century Ottoman Commercial Life

Yıl 2025, Sayı: 23, 36 - 90, 15.06.2025

Murat Özer , Ahmet Vefa Çobanoğlu

https://doi.org/10.20860/ijoses.1663009

Öz

The Ottoman Empire was under a heavy financial and military burden due to the Ottoman-Russian War that started in 1768. In addition, the Spice and Silk routes, one of the state’s most important sources of income, were gradually losing their importance since the 16th century. Mustafa III, who was in power during such a period, resorted to a series of measures to increase the country's sources of income. Accordingly, he had a new host station (menzilhâne) built in Uskudar, the beginning of the Anatolian trade routes, close to the Ayazma Complex, which he was the founder of. He had two inns named Buyuk Yeni Han (Grand New Inn) and Kucuk Yeni Han (Small New Inn) built in the inn district of Istanbul, as well as an inn named Cukurcesme next to the Laleli Complex, a prestige building he attached great importance to, and a bazaar under the fevkani mosque. When the heavy losses suffered in the war with Russia revealed the need to modernize the army, military experts from Europe, especially from France, were brought to the country. Meanwhile, the relations established with France against Russia were also reflected in commercial life. The most typical example is the Sen Piyer Inn built in Galata by Francois-Emmanuel Guignard, the French Ambassador in Istanbul. In this study, the inner-city inns built in Istanbul during the reign of Mustafa III (1757-1774) to develop commercial life are evaluated in terms of their architectural programs and place in the inn typology.

Anahtar Kelimeler

Istanbul , Inner City Inns , Menzilhane , Mustafa III , Baroque

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

18. Yüzyıl Osmanlı Ticari Hayatı Bağlamında III. Mustafa Dönemi İstanbul Şehir İçi Hanları

Öz

Osmanlı Devleti 1768’de başlayan Osmanlı-Rus Savaşı sebebiyle ağır bir mali ve askeri yük altında kalmıştır. Bununla birlikte devletin en önemli gelir kaynaklarından birisi olan Baharat ve İpek yolları da 16. yüzyıldan itibaren giderek önemi yitirmektedir. Böyle bir dönemde iktidarda olan III. Mustafa’nın ülkenin gelir kaynaklarını arttırmak için bir dizi tedbire başvurduğu görülmektedir. Bu doğrultuda Anadolu ticaret yollarının başlangıcı olan Üsküdar’da banisi olduğu Ayazma Külliyesi’nin yakınına yeni bir menzilhâne inşa ettirmiştir. İstanbul’un hanlar bölgesinde Büyük Yeni Han ve Küçük Yeni Han isimli iki han ile birlikte çok önem verdiği prestij yapısı olan Laleli Külliyesi yanına Çukurçeşme isimli bir han ve fevkâni camisinin altına bir çarşı yaptırmıştır. Rusya ile girilen savaşta yaşanan ağır kayıplar ordunun modernize edilmesi gereğini ortaya çıkartınca başta Fransa olmak üzere Avrupa’dan askeri uzmanlar ülkeye getirilmiştir. Bu esnada Rusya’ya karşı Fransa ile kurulan ilişkilerin ticari hayata da yansıdığı görülmektedir. Bunun en tipik örneği Fransa’nın İstanbul’daki Elçisi olan François-Emmanuel Guignard’ın marifetiyle Galata’da inşa edilen Sen Piyer Han’dır. Bu çalışmada III. Mustafa döneminde (1757-1774) ticari hayatı geliştirmek maksadıyla İstanbul’da inşa edilen şehir içi hanlar, mimari programları ve han tipolojisindeki yerleri açısından değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul , Şehir İçi Hanları , Menzilhâne , III. Mustafa , Barok

Etik Beyan

Bu çalışma Dr. Öğretim Üyesi Ahmet Vefa Çobanoğlu danışmanlığında Mart 2025 tarihinde tamamladığımız SULTAN III. MUSTAFA DÖNEMİ İSTANBUL'DAKİ İMAR FAALİYETLERİ (1757-1774) başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır. Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Akozan, F. (1963). “Türk Han ve Kervansarayları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, Sayı: 1, 133-167.
• Aslanapa, O. (1963). “Ortaçağda Türklerin İleri Bir Sosyal Yardım Müessesesi: Kervansaraylar”, Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 5, 26-30.
• Baçaru, V. (2020). “Galata Serpuş Han ve Tavan Resimleri”, Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, Cilt: 29, Sayı: 1, 51-79.
• Baçaru, V. (2022). İstanbul Osmanlı Dönemi Yapı Cephelerinde Sıva Tasarımları, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Bayrak, M.; Mustafa Kocakaya (2021). “III. Mustafa Hayratı Olan Laleli İmareti: Muhasebe Verilerine Göre 1179-1229/1765-1814 Döneminin Değerlendiril-mesi”, Tarihin Peşinde Hayatın İçinde Selahaddin Önder’e Armağan, İstan-bul: İdeal Kültür Yayıncılık, 85-162 .
• Benli, G. (2007). İstanbul Tarihi Yarımadada Bulunan Han Yapıları ve Avlulu Hanların Koruma Sorunları, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Doktora Tezi.
• Berkol, F. (1973). “Türk Vakıf Kervansarayları ve Bugün Turizm Hizmetinde Kullanılmaları”, Vakıflar Dergisi, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Sayı: 10, 345-352.
• Beşe, H K. (1949). “Tarihte Kervan Yolculuğu ve Türk Kervansarayları”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 86, 7-10.
• Bildik, C. (1948). “Büyük Yeni Han” maddesi, Reşat Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi, Cilt:6, 3313-3316.
• Bilecik, G. (1998). XVIII. Yüzyıl İstanbul Hanlarının Cephe Kuruluşları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Boyacıoğlu, D. (2010). “Arap Hanı ve Yapının 18-19. Yüzyıl İstanbul Hanları İçindeki Yeri”, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 2, 9-21.
• Cezar, M. (1985). Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları.
• Cantay, G. (1989). “Türkiye’de Osmanlı devri kervansaray yapılarının tipolojisi”, 9. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 21-25 Eylül, T.T.K. Yayınları, Cilt: 3, 1381-1390.
• Cantay, G. (1994). “Büyük Yeni Han” Maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, Cilt: 2, 349-350.
• Cantay, G. (2002). "Türk Mimarisinde Kervansaraylar", Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: 6, 76-86.
• Çetin, C. (2019). “Üsküdar Menzilhânesi’nin Konumu ve İşlevselliği (XVIII. Yüzyıl)”, X. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X (Ekim 2018) Bildiriler, İs-tanbul: Üsküdar Belediyesi, Cilt: 1, 97-116.
• Çobanoğlu, A. V. (2003). “Lâleli Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 27, 86-88.
• Dadyan, S. (2022). “Saint Pierre Han Geri Dönüyor”, Art Dog İstanbul, Sayı: 13.
• Demirçivi, M. P. (2012). “Un Exemple De Peintures Murales Dans Le Büyük Yeni Han A İstanbul”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı, Sayı: 1, 157-170.
• Ergin, O. (1938). İstanbul’da İmar ve İskân Hareketleri, İstanbul: Burhaneddin Matbaası
• Ersoy, B. (1994). “Osmanlı Şehir İçi Hanları”, Sanat Tarihi Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, Sayı:7, 75-97.
• Ersoy, B. (1995). “Osmanlı Şehir-içi Hanlarından Önemli Bir Örnek: Amasya Taş Han”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi: Bildiriler = 9th International Congress of Turkish Art: Contributions, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, Cilt: II, 81-92
• Ersoy, B: Uçar, H. (2015). “Şehir-İçi Hanlarında Süsleme”, Prof. Dr. Selçuk Mülayim Armağanı: Sanat Tarihi Araştırmaları, İstanbul: Lale Yayıncılık, 39-58.
• Eyice, S. (1992). “Büyük Yeni Han” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt: 6, 518-519.
• Eyice, S. (1994). “Galata” Maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, Cilt: 3, 348-349.
• Genç, S. (2019). “XVIII. Yüzyılda Üsküdar Hanları”, X. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu (Ekim-2018) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediyesi, Cilt:2, 245-307.
• Göde, K. (1992). Türk-İslam Kültür ve Medeniyet Tarihi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Güran, C. (1976). Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Haskan, M. N. (2001) Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Hezarfen, A. (1994). “Bulgarlar” Maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, Cilt: 2, 331.
• Işıközlü, F. (1973). “İstanbul’un Eski Vakıf Hanları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 10, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• İnalcık, H. (1994). “Galata” Maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, Cilt: 3, 353.
• İncicyan, P. Ğ. (1976). 18. Asırda İstanbul, çev. Hrand Andreasyan, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları. Müderrisoğlu, F. (2002). “Menzil Kavramı ve Osmanlı Devleti’nde Menzil Yerle-şimleri”, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, X, 920-926.
• Nayır, Z. (1975). Osmanlı mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve sonrası (1609-1690), Doktora Tezi, İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi.
• Neftçi, A. (2002), Laleli Külliyesi’nin İnşaat Süreci, İstanbul: İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Neftçi, A. (2012). “Laleli Semt Tarihi”, İstanbul’un Kitabı-Fatih III, 306-331.
• Özer, M. (2018). Osmanlı’da Seyahat Kültürü Kervansaraylar, İstanbul: Pınar Yayınları,
• Sürmen, P. (2005). Laleli Külliyesi İmareti Restorasyon Projesi, İstanbul: İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Tanyeli, G. (1994) “Laleli Külliyesi” maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, Cilt: 5, 190-193.
• Taş, Ş. P. (2015). “Evliyâ Çelebi’de Osmanlı Şehiriçi Hanları ve Kervansarayları: Mimari ve İşlevsel Sınıflandırma = Ottoman Inner City Hans and Kervansarays in Evliya Çelebi: An Architectural and Functional Classification”, (Çe-kirge Budu: Festschrift in Honor of Robert Dankoff = Çekirge Budu: Robert Dankoff’a Armağan), Türklük Bilgisi Araştırmaları, Cilt: XLIV, 335-348.
• Turan, O. (1946). "Selçuk Kervansarayları", Belleten, Cilt: 10, Ankara: Türk Ta-rih Kurumu Basımevi, 488.
• Yaşar, A. (2014) “İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı”, Osmanlı İstanbulu I, İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 511-524.
• Yaşar, A. (2018). “The Construction Of Commercial Space in Eighteenth-Century Istanbul: The Case Of Büyük Yeni Han,” Journal Of The Faculty Of Architecture, 183-200.
• Yaşar, A. (2023). “18.Yüzyıl Ortalarında İstanbul’da Hanlar: Mekânsal Bir Ana-liz”, Osmanlı Araştırmaları, LXI, 151-215.