An Essay on Organ Names from Historical Turkic Dialects to Kazakh

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 1, 65 - 102, 30.06.2024

Emin Oba

https://doi.org/10.46614/ijous.1488159

Öz

Organ names are among the primary words within the basic vocabulary of a language. These words are among the most basic elements in the formation of that language. In this study, organ names in Kazakh, which is among the North-Western (Kipchak) group Turkic dialects, were examined. Kazakh is a modern Turkic dialect that is very rich in terms of vocabulary. The basis of the vocabulary is words of Turkic origin. In our study, the organ names seen in other historical periods and works of Turkic, starting from Old Turkic, were identified and the reflection of these words in Kazakh was given. Information is also given about the appearance of the words in today's Kazakh language, their phonetic changes and their meaning changes. In addition, etymological explanations of some words are also included in the study.

Anahtar Kelimeler

Historical Turkic dialects, Kazakh, vocabulary, organ names.

Tarihî Türk Lehçelerinden Kazakçaya Organ Adları Üzerine Bir Deneme

Öz

Organ adları, bir dilin temel söz varlığı içerisinde yer alan aslî sözcüklerdendir. Bu sözcükler o dilin oluşumundaki en temel unsurlar arasındadır. Bu çalışmada Kuzey-Batı (Kıpçak) grubu Türk lehçeleri içerisinde yer alan Kazakçada organ adları incelenmiştir. Kazakça, söz varlığı açısından oldukça zengin bir çağdaş Türk lehçesidir. Söz varlığının temelini Türkçe kökenli sözcükler oluşturmaktadır. Çalışmamızda Eski Türkçeden itibaren Türkçenin diğer tarihî dönem ve eserlerinde görülen organ adları tespit edilmiş ve tespit edilen bu sözcüklerin Kazakçaya yansıması verilmiştir. Sözcüklerin bugünkü Kazakçadaki görünümleri, geçirdiği fonetik değişimler ve anlam değişimleri hakkında da bilgi verilmiştir. Ayrıca bazı sözcüklere ilişkin etimolojik açıklamalara da çalışmada yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Türk lehçeleri, Kazakça, söz varlığı, organ adları.

Kaynakça

• Ağar, Mehmet E. (1986). Baytaratü’l-Vâzıh (İnceleme-Metin-indeks). Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akkoyunlu Z., Ercilasun A. B. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (1995). Şiir Dili ve Türk Şiir Dili. Ankara: Engin.
• Aksan, D. (1996). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin.
• Arat, Reşit R. (1979). Kutadgu Bilig III. yay. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce. İstanbul: TKAE.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lugat’it-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız.
• Ata, A. (1997). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā II (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Feradis (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aytbayulı, Ö., vd. (2007). Diyalektologiyalık Sözdik. Almatı: Arıs.
• Bang, W., Anamemarie von Gabain. (1930). Türkische Turfan-Texte III. Berlin.
• Battal, A.(1934). İbni-Mühennâ Lugati. İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası.
• Bayniyazov, A., J. Bayniyazova. (2007). Türikşe-Kazakşa Sözdik. Almatı.
• Budagov, L. (1869-1871). Sravnitel’nıy slovar’ turetsko-tatarski’ nareçiy I-II. Sanktpeterburg.
• Buralkıulı, M. (2008). Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi. Almatı.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Dankoff, R. (with James K.). (1982-1985). Maḥmūd al-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Lugāt at-Turk) I-III. Cambridge: Harvard University Press.
• Doerfer, G. (1963-1975). Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen Band I-IV. Wiesbaden: Fransz Steiner Verlag GMBH.
• Doerfer, G. (1980-1981). Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu. TDK-Belleten, s. 1-16.
• Eraslan, K. (1999). Mevlânâ Sekkâki Dȋvanı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro.
• Görmüş, D. (2021). “Organ Adları” Üzerine Yapılan Çalışmalar Hakkında Bir Kaynakça Denemesi”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilim Araştırmaları Dergisi, s. 9, s. 285-301.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen.
• Haenisch, E. (1939). Wörterbuch zu Mongḥol un nuica tobca’an (Yüanch’ao psi-hi) geheime Geshichte der Mogolen. Leipzig.
• Iskakov, A. (1966). Kazak Tiliniŋ Kıskaşa Etimologiyalık Sözdigi. Almatı: Kazak SSR Ġılım.
• Iskakov, A. (2011). Kazak Ëdebi Tiliniŋ Sözdigi 15 cilt. Almatı.
• İzbudak, V. (1936). El - İdrak Haşiyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaçalin, M. (2011). Niyâzî Nevâyî'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, ElLugatu‘n-Neva’iyye ve‘l-İstişhadatu‘l-Cagata’iyye, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaçalin, M. (2019). Mahmûd el-Kâşgarî, Dîvânu Lugâti’t-Turk (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez), İstanbul: Kabalcı.
• Kaliyev, G., O. Hakısbekov, Ş. Sarıbayev, A. Uderbayev. (2005). Kazak Tiliniŋ Aymaktık Sözdigi. Almatı: Arıs.
• Karaağaç, G. (1997). Mevlânâ Lutfȋ Dȋvanı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karasoy, Y. (1998). Şȋbân Han Dȋvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaya, Ö. (1993). Alī Şir Nevāyī, Fevāyidü’l-Kiber (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koç, K., A. Bayniyazov, V. Başkapan. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Lessing, Ferdinand D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Müller, F. W. K. (1908). Uigurica I. Berlin: APAW.
• Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak. (1969). Drevnetyurskskiy slovar’. Leningrad.
• Oba, E. (2020). Kazakçanın Tarihî Türk Lehçelerine Göre Söz Varlığı. IQ Kültür-Sanat.
• Oraltay, H., Nuri Yüce, Saadet Pınar. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz -mit alttürkischen und mongolischen Parallelen- (Tuvacanın Sözvalığı -Eski Türkçe Moğolca Denklikleriyle-). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ölmez, Z. (1993). Mahbûbu’l-kulûb, İnceleme-Metin-Sözlük. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg.
• Pavet de Corturteille, M. (1870). Dictionnarie Turk-Oriental. Paris.
• Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. Sanktpeterburg.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Röhrborn, Klaus. (1977). Uigurisches Wörterbuch. Sprachamaterial der vorislamichen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung1 a-agrıg. Wiesbaden.
• Röhrborn, Klaus. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachamaterial der vorislamichen türkischen Texte aus Zentralasien. -Neubearbeitung- I. Verben. Band 1: ab- -äzüglä-, Stuttgart.
• Röhrborn, Klaus. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachamaterial der vorislamichen türkischen Texte aus Zentralasien. -Neubearbeitung- II. Nomina-Pronomina-Partikrln. Band 1: a - asvık, Stuttgart.
• Sevortyan, Yervand V. (1974-2003). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Moskva.
• Shnitnikov, Boris N. (1966). Kazakh-English Dictionary. London.
• Steingass, Francis J. (1892). Comprehensive Persian-English Dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London.
• Şeyh Süleymān Efendi, (1298). Lugat-i Çağatay ve Türki-yi Osmani.
• Tekin, T. (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2017). Orhon Yazıtları. Ankara: BilgeSu.
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. Sprachgeschictliches und Etymologisches Wörterbuchdes Türkei-Türkischen I A-E. İstanbul-Wien: Simurg.
• Tietze, A. (2009). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Sprachgeschictliches und Etymologisches Wörterbuchdes Türkei-Türkischen Cilt 2 F-J. Wien.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Müluk ve’s-Selâtȋn. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. (2003). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, Recep, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık. (1999). El-Kavânȋnü’l-Külliye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., M. S. Çögenli, N. H. Yanık. (2000). Kitâb-ı Mecmu-ı Tercümân-ı Türkȋ ve Acemȋ ve Mugalȋ. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., H. Vural, R. Karaatlı, (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. (1965). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Vámbéry, H. (1878). Etimologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen. Leipzing.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch - Deutsch - Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca - Almanca - Türkçe). Göttingen: Universitetsverlag Göttingen.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası (Giriş- Dil Özellikleri- Metin- İndeks). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü, çev. Abdullah Taymas. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Zająckowski, A. (1958). Bulġat al-Muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifʓ̌āk. Warzawa.