İslam öncesi dönem Türklerde tanrı anlayışı

Yıl 2018, , 275 - 288, 14.05.2018

Hasan Aksoy

https://doi.org/10.24289/ijsser.411716

Cited By: 1

Öz

Türklerin evren
anlayışlarını ortaya koyabilmek için, “Tanrı” teriminin açıklanması
gerekmektedir. Tanrı’nın varlığı ve gücü, yeryüzündeki kozmik olaylar ve
gökyüzündeki tanımlanamayan varlıklar, kâinat anlayışını ve düşünce yapısını
doğrudan etkilemiştir. Türkler Tanrı’nın üstün-sonsuz gücü olduğuna ve tüm
evreni yönettiğine inanırlardı. Türk dini tarihinde en eski terim “Tanrı”dır.
İlk defa Orhun Abidelerinde geçen “Tengri” kelimesi, Türkçe dilinin
özelliklerini taşımaktadır. Tanrı, sadece dini anlamda tasavvur edilmemiştir; evren
ve hayat görüşlerinin kaynağı olarak da görülmüştür. Abidelerde gökyüzü ile
Tanrı aynı kelime ile nitelendirilmiştir. Kök Türkler zamanında “Kök Tengri” kelimesi
bir yandan somut gökyüzünü ifade ederken, diğer yandan evrenin tek yaratıcısı
için kullanılmıştır. Nitekim mekân ve zamandan soyut olan Tanrı, zihinlerde tam
tanımı yapılamayan sonsuz göğe benzetilmiştir. Türklerde Tanrı inancı tarihin
derinliklerinden itibaren konumunu korumuştur. Hatta Tanrı deyimi, değişikliğe
uğramadan, neredeyse bütün Türk lehçelerinin ortak temel sözcüğü olmuştur. Bu
bildiride, İslam öncesi dönemde Türklerde Tanrı anlayışının yeri tespit
edildikten sonra, tek Tanrı inancının çıkış noktası ve Tanrı hakkında
bilinenler, Tanrı’nın etki alanı üzerinden tartışılmaya çalışılacaktır.    

Anahtar Kelimeler

Tanrı, gökyüzü, yeryüzü, Oğuz Kağan, Orhun Abideleri

The comprehension of god in the Turks in the pre-Islamic period

Öz

To be able to set forth Turkish people's
understanding of the universe, we should firstly define the concept of God. The
presence and vigor of God, along with cosmic occurrences on earth's surface and
the undefined beings in heavens, had a direct influence on the understanding of
the universe, and the people's mindset regarding the concept. Turkish people
believed that the God had an exquisite-eternal power, and that God commanded
the whole universe. The oldest term found in the history of Turkish religion
was "God". The term "Tengri" as found on the Orkhon
inscriptions, exhibits the properties of the Turkish language. God was not only
envisioned regarding religious aspects, but also as the source of people's view
of the universe and life. Ancient memorials have shown that the same term was
found to be used for "God" and "Heaven". "Kök
Tengri" was the term used both for the heavens, and the only creator of
the universe per se. The God, as a being abstract from the space and time, was
compared to the eternal heavens, which was not completely definable in mind. Faith
of God in Turkish people was observed to hold its vital importance since the
beginning of history. The term God, without any alterations, was found to be
the basic and common word in most Turkish dialects. Establishing firstly the
standing point for belief in God in the history of Turkish people during
pre-Islamic period, this paper aims to discuss the origins of monotheist
belief, and related literature on the basis of God's domain of influence.

Anahtar Kelimeler

god, heaven, earth's surface, Oguz Kagan, Orkhon Script

Kaynakça

• Alföldi, Andreas, (1943). Türklerde Çifte Krallık. II. Türk Tarih Kongresi, 507-519.
• Bayat, Fuzuli, (2007). Türk Mitolojik Sistemi Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Baykuzu, Tilla Deniz, (2007). V. Yüzyılda Hunlar ve Budizm. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (34), 193-214.
• Çoruhlu, Yaşar, (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul, Kabalcı Yayınevi.
• Durmuş, İlhami, (2006). İskitlerin Kimliği. Türkler, 4, 620-625.
• Eberhard, Wolfram, (1996). Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Uluğtuğ, Ankara, TTK Yayınları.
• __________, (2007). Çin Tarihi, Ankara, TTK Yayınları.
• Eliade, Mircea, (1995). Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, çev. Mehmet Aydın, Konya, Din Bilimler Yayınları.
• __________, (1999). Şamanizm, çev. İsmet Birkan, İstanbul, İmge Yayınları.
• __________, (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, çev. Ali Berktay, İstbul, Kabalcı Yayınları.
• __________, (2005). Dinler Tarihi İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi, çev. Mustafa Ünal, Konya, Serhat Yayınları.
• Ergin, Muharrem, (2006). Orhun Abideleri, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
• Esin, Emel, (2001). Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• Freyer, Hans, (1964). Din Sosyolojisi, çev. Turgut Kalpsüz, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Golden, Peter B., (2006). Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Çorum, Karam Yayınları.
• Göksu, Erkan, (2008). Türk Kültüründe Silah, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Gökyay, Orhan Şaik, (1973). Dedem Korkutun Kitabı, İstanbul.
• Gumılëv, Lev Nikoloyeviç, (2004). Eski Türkler, çev. Ahsen Batur, İstanbul, Selenge Yayınları.
• Günay, Ünver & Güngör, Harun, (2003). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, İstanbul, Rağbet Yayınları.
• Hassan, Ümit, (1986). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Ankara, V Yayınları.
• İbn Fazlan, (1995). Seyahatnâme, çev. Ramazan Şeşen, İstanbul, Bedir Yayınları.
• İnan, Abdülkadir, (1998). Eski Türklerde ve Folklorda Ant. Makaleler ve İncelemeler, I, 317-330.
• __________, (1998a). Dede Korkut Kitabında Eski İnançlar ve Gelenekler. Makaleler ve İncelemeler, II, 239-252.
• Kafesoğlu, İbrahim, (1972). Eski Türk Dini. Ülkü Dergisi, (3), 1-34.
• Kaşgarlı Mahmud, (2006). Divanü Lugat-İt-Türk, I-II-III, çev. Besim Atalay, Ankara, TDK Yayınları.
• Koca, Salim, (2000). Türk Kültürünün Temelleri, II, Trabzon.
• Küyel, Mübahat Türker, (1990). Türklerde Adalet Kavramının Ontolojik Bir Temeli Varmıdır?. X. Türk Tarih Kongresi, 735-742.
• Ligeti, Lukas, (2011). Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadrettin Karatay, Ankara, TTK Yayınları.
• Onay, İbrahim, (2011). Bozkır Kültür Çevresinde Kâinat Anlayışı ve Düşünce Hayatı (Başlangıçtan Gök-Türk Dönemi Sonuna Kadar), Doktora Tezi (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara).
• Ögel, Bahaeddin, (1971). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II, İstanbul, MEB Yayınları.
• __________, (2014). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar), II, Ankara, TTK Yayınları.
• Örnek, Sedat Veyis, (1962). İptidailerde Dinsel Temel Kavramlara Genel Bir Bakış. DTCF Dergisi, XX (3-4), 255-261.
• Özerdim, Muhadere Nabi, (1963). Chou’lar ve Bu Devirde Türklerden Gelen Gök Dini. Belleten, XXVII (105), 1-23.
• Pan Ku, (2004). Han Shu, “Han Hanedanlığı Tarihi, haz. Ayşe Onat-Sema Orsoy-Konuralp Ercilasun, Ankara, TTK Yayınları.
• Raju, T. P., Chan, Wing-tsit, Kitagawa, Joseph M. & Farukî, İsmail R., (2002). Asya Dinleri, çev. Abdullah Davudoğlu, İstanbul, İnkılab Yayınları.
• Roux, Jean Paul, (1999). Altay Türklerinde Ölüm, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• __________, (2001). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• Sazak, Gözde, (2014). Türk Sembolleri Hun Dönemi Türk Motif ve Sembollerinin Sanata ve Hayata Yansıması, İstanbul, İlgi Kültür Sanat Yayınları.
• Schmidt, P. W., (1966). Tukue’lerin Dini. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, XIV, 63-80.
• Şeşen, Ramazan, (1995). Klasik İslam Kaynaklarına Göre Eski Türklerin Dini ve Şaman Kelimesinin Menşei. İbn Fazlan Seyahatnâmesi Ek Bölüm, 147-185.
• Tanyu, Hikmet, (1973). Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• __________, (1980). İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Tekin, Talat, (2004). Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara, Öncü Kitap Yayınları.
• Togan, Zeki Velidi, (1972). Oğuz Kağan Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi Tercüme ve Tahlili, İstanbul, Kayı Yayınları.
• Yusuf Has Hacib, (2003). Kutadgu Bilig, çev. Reşid Rahmeti Arat, Ankara, TTK Yayınları.