Türk Basın Birliği: Islah Girişimi ve Kapatılması (1944-1946)

Yıl 2020, Sayı: 50, 28 - 45, 28.07.2020

Hasan Üstün

Öz

Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) tek parti dönemi basın teşkilatı Türk Basın Birliği (TBB) 1938’de çıkarılan bir kanun ile 1939’da kuruldu. Bir meslek odası olarak kurulan TBB’den beklenen görev, basında “inzibatı” sağlayacak bir “meslek zabıtası” olarak çalışmaktı. Türkiye’de gazeteciler ve işverenlerinin TBB’ye üye olmadan meslek icra etmesi yasaktı. Yüksek Haysiyet Divanı, bir gazeteciyi Birlik’ten çıkarma yetkisine sahipti. CHP Meclis Grubu, 1944’te, “meslek zabıtası” görevini daha etkin yapması için TBB’nin ıslahını istedi. Hükümet, aynı yıl TBB’yi ıslah tasarısı hazırladı. CHP Müstakil Grubu da bu tasarıyı kısmen destekledi. Ama bu girişim sonuçlanmadı ve TBB kapatıldı. Bu çalışma, TBB ile ilgili iki soruya odaklandı: TBB 1944’te neden ıslah edilmek istendi?, TBB 1946’da neden kapatıldı? Bir tarih incelemesi olan bu çalışmada TBB’nin ıslahı için yapılan girişimler ve TBB’nin kapatılma süreci birinci el kaynaklardan yararlanılarak betimlendi. Yapılan incelemede, 1943’de Basın ve Yayın Müdürlüğü’nü ıslah projesi başlatan Hükümet, 1944’te, “meslek zabıtası” görevini daha etkin yapabilmesi için TBB’nin hem yetkisini hem de bütçesini artırmak istedi. Ancak Türkiye 1945’de BM Anayasası imzalayınca TBB’yi ıslah projesi beklemeye alındı; 1946’da ise basın özgürlüğünü koruma hedefine sahip BM’nin üyelik şartlarını yerine getirmek için TBB kapatıldı.

Anahtar Kelimeler

Türk Basın Birliği, Basın Birliği Kanunu, Matbuat Umum Müdürlüğü, Basın Özgürlüğü Komitesi

Kaynakça

• ABD, (1945). “Amerika Birleşik Devletleri Savaş Enformasyon Dairesi Direktörü G. H. Damon’un Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na 14.6.1945 Tarihinde Gönderdiği Mektup”, BCA, 030 10/268 805 19. Alemdar, Korkmaz, (2017) “Tek Parti Yıllarının İletişim Politikaları: 1920-1950”, Korkmaz Alemdar (der.), Türkiye’de Kitle İletişimi Dün-Bugün-Yarın, Ankara: Gazeteciler Cemiyeti.
• Arabacı, Caner, (2008). “Basın Birliği”, Zülfikar Damlapınar (der.), Medya ve Siyaset Konya: Eğitim Kitabevi, s.79-146.
• Asrak, T., Uzun, R., (2010). “Genç Türkiye Cumhuriyeti’nde Üst Yapı Kurumları: Matbuat Umum Müdürlüğü, Anadolu Ajansı, Radyo”, Nazife Güngör (der.), Cumhuriyet Döneminde İletişim Kurumlar Politikalar, Ankara: Siyasal Kitabevi. s.77-100. CHP, (1944), “Basın ve Yayın Hakkında CHP Meclis Grupu Komisyon Raporu”, Cumhuriyet, 6,7,8 Nisan.
• CHP, (1946). “CHP Müstakil Grubu Basın ve Yayın Komisyonu Raporu”, CHP Büyük Kurultayının 10 Mayıs 1946 Olağanüstü Toplantısına Sunulan CHP Müstakil Grupu Raporu ve Ekleri, Ankara: TBMM Basımevi.
• Cumhuriyet, “Almanya’ya giden Türk gazeteciler”, 21.4.1935.
• Cumhuriyet, “Basın birliği için dün konuşulanlar”, 15.11.1936.
• Cumhuriyet, “Basın birliği nizamnamesi tetkik edildi”, 5.11.1936.
• Cumhuriyet, “Basın Kurumunun senelik kongresi dün toplandı”, 18.10.1936.
• Cumhuriyet, “Matbuat birliği nizamnamesi”, 3.6.1936.
• Cumhuriyet, “Türk Basın Kurumu hazırlığı”, 4.10.1935.
• Demir, Vedat (1994). “Basın Tarihimizde Kanunla Kurulan Bir Mecburi Meslek Kuruluşu Türk Basın Birliği, Kuruluşu, Faaliyetleri ve Kapanışındaki Nedenler”, Marmara İletişim Dergisi, (8), s.231-247.
• Erinç, O. (1992–1993). Gazetecilerin Çalışma Koşulları İle İş Güvencelerinin İlk Belirlenişine İlişkin Notlar. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 197-204.
• Evsal, Vedii, (1987). Gazeteciler Cemiyeti ve Kırk Yıl, İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları. Güvenir, O. Murat, (1991). İkinci Dünya Savaşında Türk Basını Siyasal İktidarın Basını Denetlemesi ve Yönlendirmesi, İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları.
• İhsan, Ahmed, (1939). “Basın Birliği kongresi açıldı”, Cumhuriyet, 11 Temmuz.
• İskit, Servet, (1943). Türkiye Matbuat İdareleri ve Politikaları, Ankara: Başvekalet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları.
• Larson, Cedric, (1937). “The German Press Chamber”, The Public Opinion Quarterly, 1 (4), s.53-70.
• Makal, Ahmet, (1999). Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, Ankara: İmge Kitabevi.
• Nadi, Nadir, (1944). “Yapıcı basın”, Cumhuriyet, 7,8,9 Nisan.
• Öztrak, Faik, (1939). “Basın Birliği kongresi açıldı”, Cumhuriyet, 11 Temmuz.
• Öztekin, Hülya, (2016). Tan: Serteller Yönetiminde Muhalif Bir Gazete, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Steinhardt, Laurence A., (1945). Ayın Tarihi Dergisi, Şubat 1945, Sayı: 135, sayfa: 25.
• TBB, (1941). Türk Basın Birliği Umumi Kongresi Raporu,
• TBB, (1944). “Hükümetle İstanbul Gazeteleri arasında devamlı bir iş birliği kuracak esaslara dair bir muhtıra.”
• TBB, (1945). TBB Merkez Heyeti 1943-1945 Dönemi Faaliyet Raporu.
• Tör, Vedat Nedim, (1935). Yeni Asır 17 Ağustos.
• Uzun, Ruhdan, (2010). “Basın Etiği Açısından Kurumsallaşma Çabaları: Basın Birliği”, Nazife Güngör (der.), Cumhuriyet Döneminde İletişim Kurumlar Politikalar, Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Üstün, Hasan, (2010). Türkiye’de Devletin Yazılı Basına İlan ve Reklam Dağıtım Politikaları ve Basın İlan Kurumu Örneği, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Üstün, Hasan, (2013). “Türk Basın Birliği’nin 1939-1946 Arasında Gazetecilerin Çalışma İlişkilerini Kurumlaştırma Girişimleri ve Günümüze Bıraktığı Miras”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, (45), s.149-170.
• Mesud, Zeki, (1934). “Gazetecilik Mektebi”, Hâkimiyeti Milliye, 16 Birinciteşrin.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, (1944). “Matbuatı ıslah için tedbirler alınıyor”, Tanin, 4 Nisan.