Ulus Oluşturma Sürecinde Genç Cumhuriyetten Notlar: Yurttaşlık, Sağlık Hakkı ve Kamusal İletişim

Yıl 2023, Sayı: 65, 239 - 259, 23.12.2023

Tuğba Asrak Hasdemir , Mehmet Yumrutaş

https://doi.org/10.47998/ikad.1368686

Öz

I. Dünya Savaşı sonrasında, uluslararası ilişki ve dengelerin yeniden düzenlendiği bir ortamda, Anadolu’da, bir imparatorluktan ulus-devlete geçişin, yeni bir düzenin kuruluşunun mücadelesi verilmekteydi. Ulusun statüsü henüz Cumhuriyet olarak ilan edilmemekle birlikte; egemenliğin kaynağının değiştiği, “halk” olduğu bilinmekteydi. 29 Ekim 1923’te yeni düzenin adı da resmen konuldu: Cumhuriyet. Savaşlardan yorgun düşmüş, insanlarını kaybetmiş genç devletin, ilk politikalarından biri de sağlık hakkının kullanılmasını olanaklı kılan düzenlenmelerin yapılmasıdır. Sağlık hizmetleri ve kamusal iletişim söz konusu olduğunda iki temel amaç, sağlık hizmetlerinin kamusal biçimde sağlanması ve sağlık bilincinin geliştirilmesidir. Çalışmada, Türkiye’de, sağlık alanında politikaların oluşturulması ve kurumsallaştırılmasında ilk ve kalıcı adımların atıldığı 1920-1950 yılları arasındaki gelişmelerin incelenmesi amaçlanmaktadır. Betimsel bir çalışma olan makalede, konuyla ilgili ulusal ve uluslararası mevzuatın yanı sıra incelenen dönemin ekonomik, siyasal, toplumsal yapısı üzerine yapılan araştırmalardan, temel politika belgelerinden, birincil kaynaklardan ve dönemin tanıklıklarından yararlanılmıştır. Sağlık Bakanlığı’nın, sağlık hizmetlerinin koruyucu, iyileştirici ve rehabilite edici nitelikleriyle bir arada sunulması gerekliliğinden hareketle, her alanda sağlık hizmetlerine yatırım yaptığı ve politika geliştirdiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

sağlık hakkı, sağlığın geliştirilmesi, kamusal iletişim, sağlık okuryazarlığı, Türkiye Cumhuriyeti

Notes from the Young Republic in the Nation-Constituting Process: Citizenship, Right to Health and Public Communication

Öz

After World War I, in an environment where international relations and balances were reorganized, the struggle for the transition from an empire to a nation-state and the establishment of a new order was being waged in Anatolia. Although the status of the nation had not been declared as the Republic, it was known that the source of sovereignty had changed and become “the people”. On October 29, 1923, the new order was officially named: Republic. One of the first policies of the young state, tired of wars and losing its people, was to establish regulations that would allow the exercise of the right to health. Regarding health policies and public communication, two main purposes were to provide public health services and to develop health consciousness. The study aims to examine the developments between 1920 and1950, when the first and permanent steps were taken in the formulation and institutionalization of health policies in Turkey. The article, which is a descriptive study, has benefited from national and international legislation on the subject, as well as research on the economic, political and social structure of the examined period, main policy documents, primary sources and memoirs of those who lived through the period. The Ministry of Health has invested in and developed policies in every field, based on the necessity to provide health services with protective, curative and rehabilitative qualities by adopting a holistic approach.

Anahtar Kelimeler

right to health, health promotion, public communication, health literacy, Republic of Turkey

Kaynakça

• 3017 sayılı sıhhat ve içtimaî muavenet vekâleti teşkilat ve memurin kanunu (1936, 23 Haziran). Resmî Gazete, Sayı 3337.
• Akçay, İ. (1981, 21-23 Eylül). Atatürk devrinde sağlık hizmetleri. IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Türkiye.
• Akdoğan, I. (2022). Tıp sembolünün tarihçesi üzerine bir değerlendirme. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 12(3), 456-463.
• Akpınar, A. & Özcan, M. (2018). Türkiye’de sıtma mücadelesinin önemli tanığı: Milaslı İsmail Hakkı ve ‘Sıtma hakkında kimler neler biliyor’ risalesi. Konuralp Medical Jurnal, 10 (2), 235-243.
• Aktaş, Y. Z. (2020). Sıhhi Müze Hakkında, Dr. Tevfik Rüştü (ARAS). (Y. Aktaş, Çev.). Uluslararası Müze Eğitimi Dergisi, 2(1), 15-27.
• Altay, S. (2012, 1-3 Kasım). Cumhuriyet’in ilk yıllarında Tokat vilayetinde sağlık hayatı ve sorunları (1923-1938). [Bildiri metni s. 9-33] Tokat Sempozyumu Cilt 3, Tokat, Türkiye.
• Aydın, N. (2019). Sağlığın teşviki ve geliştirilmesi. Black Sea Journal of Health Science 2(1): 21-29.
• Ayo, N. (2012). Understanding health promotion in a neoliberal climate and the making of health conscious citizens. Critical Public Health 22(1), 99–105. http://dx.doi.org/10.1080/09581596.2010.520692.
• Bulutoğlu, K. (1982). Anayasanın işlevi ve temel kamu hizmetleri, çağdaş anayasalarda ekonomik ve sosyal haklar ve ödevler. İçinde Uluslararası Seminer Kitabı. (ss. 363-378). Meteksan.
• Cumhuriyet Halk Partisi (1938). Türkiye’de sağlık ve içtimai işleri. İçinde CHP15. Yıl (1923-1938).
• Cumhuriyet Halk Partisi (1948). Sağlık ve sosyal yardım işleri, İçinde CHP 25. Yıl (1923-1948).
• Çevik, Z. (2002). Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin ilk anayasası: Teşkilat-ı Esasiye Kanunu. İ. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 26, 27-37.
• Dodson S, Good S, Osborne RH (Der.) (2015). Optimizing health literacy: improving health and reducing health inequities, World Health Organization, Regional Office for South-East Asia. http://www.who.int/iris/handle/10665/205594.
• Doğruöz, T. (2011). Kırklareli tarihine ışık tutacak bir eser: Türkiye’nin sıhhi-i içtimai coğrafyası Kırklareli Vilayeti. History Studies, 3(1), 275-284.
• Eren, N. & Tanrıtanır, N. (1998). Cumhuriyet ve sağlık. Türk Tabipleri Birliği yayınları.
• Ergöçmen, B. A. & Yüksel, İ. (2006). Türkiye’de ölüm kayıtlarına ilişkin sorunlar: Anne ölümleri özelinde niteliksel bir çalışma. Nüfusbilim Dergisi, 28(1), 29-46.
• Esen, A. (2017). Sıhhî-i ictimâî coğrafya kitaplarına göre İç Anadolu’da görülen salgın hastalıklar (1922-1926). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 60, 73-90.
• Fişek, H. N. (1983). Halk sağlığına giriş. Hacettepe Üniversitesi Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını No: 2.
• Gustafsdottir, S. S., Sigurdardottir, A. K., Heimisson, G.T. & Mårtensson, L. (2020). Translation and cross-cultural adaptation of the European health literacy survey questionnaire, HLS-EU-Q16: the Icelandic version, BMC Public Health, 20(61), 1-11, https://doi.org/10.1186/s12889-020-8162-6.
• Günal, A. (2018). Türkiye’de devlet-vatandaş ilişkilerine sağlık sistemi üzerinden bakmak: Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi ve başarısızlık nedenleri. İçinde Savaşkan, O.& M. Erten (Der.). Türkiye’nin büyük dönüşümü Ayşe Buğra’ya armağan. (ss. 301-331). İletişim Yayınları.
• Güner, E., Şeker, K.G. ve İzmir-Güner, Ş. (2019). Darüşşifalardan günümüz sağlık kurumlarına yılan sembolü. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 9(1), 97-104.
• Güven C. (2011). Türkiye’nin sıhhî-i ictimâi coğrafyası Zonguldak sancağı (Dr. Abdullah Cemal). Aybil Yayınları (2. Baskı).
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, ICON-INSTITUT Public Sector GmbH ve BNB Danışmanlık (2006). Ulusal anne ölümleri çalışması, 2005. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ve Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu.
• Held, D. (1998). Cumhuriyetçilik: Özgürlük, Öz-Yönetim ve Aktif Yurttaş. İçinde (H. Peker & H. Doğan, Çev.) Cumhuriyet Alkışla Olmaz (ss. 37-67). Cogito, 15. Yapı Kredi Yayınları.
• İnan. A. A, (2010). Medeni bilgiler. Türk milletinin el kitabı. Toplumsal dönüşüm yayınları. (2. Baskı).
• İstanbul Valiliği (2023 25 Eylül) Sağlığın tarihi İstanbul sağlık müzesinde http://www.istanbul.gov.tr/sagligin-tarihi-istanbul-saglik-muzesinde
• Kartal, F. (2010). Dışlayıcı bir kurum olarak yurttaşlığın evrimi: Polis’ten küresel düzene. İçinde F. Kartal (Der.). Yurttaşlık tartışmaları. (ss. 11-55). TODAİE yayınları
• Kayıran, M. & Saygın, S. (2019). İzmir İktisat Kongresi. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 3(5), 27-70.
• Kepenek, Y. (2023). Cumhuriyet’in demokrasi kaynakları. İçinde A. Yıldız (Haz.), Cumhuriyet ve demokrasi. (ss. 13-30). Cumhuriyet Yayınları.
• Kickbusch, I., Maag, D. (2008). Health literacy, In Heggenhougen K., Quah S. (Der.), International encyclopedia of public health. San Diego: Academic Press, 204–11.
• Kili, S. & Gözübüyük, Ş. (Derleyenler) (1985), Türk anayasa metinleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Koz, M. S. (1992). Türk halk kültürünün unutulmuş kaynaklarından biri: Türkiye’nin sıhhî-i ictimaî coğrafyası. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. 1, 37-59, Ankara, Türkiye.
• Kymlicka, W. (2004), Çağdaş siyaset felsefesine giriş, (E. Kılıç, Çev.). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Marshall, T. H. (2006)., Yurttaşlık ve toplumsal sınıflar, İçinde (A. Kaya, Çev.). Yurttaşlık ve toplumsal sınıflar (ss. 1-56). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Metintaş, M.Y. & Elçioğlu, Ö. (2007) Cumhuriyetin ilk on beş yılında sağlık hizmetleri (1923-1938). Osmangazi Tıp Dergisi, 29 (3).
• Mustafayev, S. (2019). Cumhuriyet döneminde sıtma ile mücadele ve yasal düzenlemeler (1923-1946). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(2), 1112-1137.
• Özenç, B. (2015). Hukuk devleti kökenleri ve küreselleşme çağındaki işlevi. İletişim Yayınları.
• Özer, S. (2014). Türkiye’de trahomla mücadele (1925-1945). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 54, 121-152.
• Özkan, S., Bakar, C., Maral, I. & Bumin M.A. (2009). Bebek ölüm nedenleri üzerine bir araştırma. Gazi Tıp Dergisi/Gazi Medical Journal. 20(4), 169-172.
• Rouquette, A., Nadot, T., Labitrie, P., Van den Broucke, S., Mancini, J., Rigal, L. & Ringa, V. (2018). Validity and measurement invariance across sex, age, and education level of the French short versions of the European Health Literacy Survey Questionnaire. PloS One, 13(12).
• Sıhhat ve İctimai Muavenet Vekâleti (1942). Sıhhiye mecmuası fevkalade nüshası.
• Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti (1937). Türkiye’de sıhhat ve içtimai muavenet teşkilatının cumhuriyet devrindeki inkişafı.
• Sørensen, K. (2015), Health literacy in Europe: comparative results of the European health literacy survey (HLS-EU). European Journal of Public Health, 25(6), 1053–1058, https://doi:10.1093/eurpub/ckv043. Tanilli, S. (Derleyen) (1976), Anayasalar ve siyasal belgeler. Cem Yayınevi.
• Tengilimoğlu, D., Işık, O., & Akbolat, M. (2017). Sağlık işletmeleri yönetimi. Nobel Akademik Yayıncılık. (Geliştirilmiş ve gözden geçirilmiş 8. Baskı).
• Tezel, B. & Aydın, Ş. (2021). Sağlık Bakanlığı’nın kuruluşunun 100. yılında Türkiye’de bebek ölümleri durum raporu. T.C. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 1212.
• Türk Tarih Kurumu (2023, 15 Eylül) Annelere nasihat. https://kutuphane.ttk.gov.tr/search?filter=facet_dkym_status%3A%221%22&field=&mode=normal&query=annelere+nasihat
• Türk Tarih Kurumu (2023, 15 Eylül) Trahom hakkında halka nesayih. https://kutuphane.ttk.gov.tr/details?id=484681&materialType=NE&query=trahom
• Türk Tarih Kurumu (2023, 15 Eylül). Sıtmaya tutulmamak için öğütler. https://kutuphane.ttk.gov.tr/search?filter=facet_dkym_status%3A%221%22&field=&mode=normal&query=s%C4%B1tma
• Türkiye Büyük Millet Meclisi (2020). Türk parlamento tarihi. I. Cilt. Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları No: 4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2023, 18 Eylül). 2023 yılı merkezi yönetim bütçe kanunu teklifi ve bağlı cetveller. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/10/2023-Yili-Merkezi-Yonetim-Butce-Kanunu-Teklifi-ve-Bagli-Cetveller.pdf
• Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı (2008) Türkiye sağlıkta dönüşüm programı ve temel sağlık hizmetleri 2002-2008 (Alma Ata’nın 30. yılı hatırasına) Sağlık Bakanlığı Yayın No: 770.
• Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı a. (2023) Sağlık istatistikleri yıllığı 2021. Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı Yayın No: 1260.
• Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı b. (2023). 2022 faaliyet raporu. Strateji Geliştirme Başkanlığı.
• Türkiye Cumhuriyeti Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı (1973). Sağlık hizmetlerinde 50. yıl. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayın No: 422. Ayyıldız Matbaası.
• Uyan-Semerci, P. (2010). Demokratik ve hakkaniyetli bir toplum ideali: Ekonomik-sosyal haklar ve ‘yurttaş olabilme.’ İçinde F. Kartal (der.). Yurttaşlık Tartışmaları (ss.57-81). TODAİE Yayınları.
• Ünüvar, N. (2020). Yüzyılın sağlık bakanları Cilt I. Sağlık Bakanlığı Yayınları No: 3160.
• World Health Organization (1986). Ottawa Charter for health promotion first international conference on health promotion Ottawa, WHO/HPR/HEP/95.1 https://www.afro.who.int/sites/default/files/2017-06/hpr%20ottawa_charter.pdf
• World Health Organization (2021). Health promotion glossary of terms. WHO/HPR/HEP/98.1.