1965’te Bir Alternatif Yayın Girişimi: Dönüşüm’ün Dönüşümü

Yıl 2025, Sayı: 71, 206 - 229, 24.11.2025

Yiğit Batu Maradit

https://doi.org/10.47998/ikad.1671143

Öz

Bu çalışmanın konusu, alternatif medyanın yapısal özellikleri ve ideolojik üretimini tarihsel koşulları temel alarak değerlendirmektir. Bu bağlamda çalışmada öncelikle iki temel bileşene odaklanılmıştır. Bunlardan ilki kitle iletişim araçlarının organizasyonel biçimi, dağıtımı, mülkiyeti ve üretimini kapsayan kurumsal yapıdır. İkincisi ise alternatif medya içeriğindeki karşı hegemonik olanakları dışa vuran ideolojik üretimdir. Anaakım yayınların aksine alternatif yayınlar hem yapı hem de söylem olarak egemen formüllerin dışına çıkma potansiyeli taşımaktadır. Çalışmada bu potansiyel tarihsel şartlara odaklanılarak 1960'ların fikir gazeteciliği geleneğiyle birlikte değerlendirilmiştir. Ekonomik bağlamda refah devleti politikalarının uygulandığı ve Soğuk Savaş’ın hüküm sürdüğü bu dönemde, medyada alternatif üretimin ve dolaşımın yoğunlaşması için gerekli koşulların var olduğu söylenebilir. Çalışmanın temel amacı dönemin özelliklerini göz önüne alarak, bu yıllarda gerçekleştirilen alternatif yayıncılığın niteliksel açıdan değerlendirilmesidir. Bu nedenle çalışmada nitel yöntem kullanılmıştır. Alternatif medyanın yapısal özellikleri Christian Fuchs’un modeli temel alınarak, ideolojik çerçevesi ise betimleyici analiz tekniğiyle çözümlenmiştir. Örneklem olarak 1965 yılının Nisan ayında yayınlanmaya başlanan Dönüşüm Dergisi belirlenmiştir. Dönüşüm Dergisi hem daha önce bilimsel bir çalışmaya konu olmaması hem de içsel dinamiklerinin dönüşümü açısından dikkat çekici bir örnek oluşturmaktadır. Derginin yapısal olarak egemen ideolojiye karşı tam bir alternatif yayın niteliğiyle yayın hayatına başladığı, ancak mülkiyet yapısındaki değişikliklerle birlikte gittikçe bu özellikten uzaklaştığı görülmüştür. Dönüşüm Dergisi’nin yayınları süresince enformasyon üretimi bakımından yaşadığı dönüşüm, kurumsal etkilerin ve mülkiyet yapısının alternatif yayınlar üzerindeki etkisini göstermektedir. Bununla birlikte alternatif medya kavramının tarihi örnekler üzerinden değerlendirilmesinin, kavram hakkındaki tartışmaları genişletme potansiyeli taşıdığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fikir Gazeteciliği , Basın , Alternatif Medya , İdeoloji , Dergi

An Attempt at An Alternative Publication in 1965: The Transformation of Dönüşüm

Öz

This study evaluates the structural characteristics and ideological production of alternative media within their historical context. The analysis centers on two primary components: (1) the institutional structure, including organizational form, distribution, ownership, and production processes; and (2) the ideological production, which elucidates the counter-hegemonic potentials embedded within alternative media content. Unlike mainstream publications, alternative publications have the potential to go beyond dominant formulas both in terms of structure and discourse. In this study, this potential is examined within its historical context, in conjunction with the tradition of opinion journalism that emerged in the 1960s. During this period, characterized by the implementation of welfare state policies within the economic sphere and the dominance of the Cold War, the structural conditions were conducive to the intensification of alternative forms of media production and circulation. This study employed a qualitative method. The structural features of alternative media were analyzed based on Christian Fuchs' model, and its ideological framework was analyzed using descriptive analysis techniques. The Dönüşüm Magazine, which started to be published in April 1965, was selected as the sample. This magazine is a noteworthy case, both due to its absence from prior scholarly inquiry and the significant transformation of its internal dynamics. The analysis reveals that the magazine initially emerged as a wholly alternative publication in opposition to the dominant ideology; however, subsequent changes in its ownership structure gradually led to a departure from this characteristic. The magazine’s shift in editorial policy and approach to information production over its publication period illustrates how strongly institutional factors and ownership structures can shape the development of alternative media. Furthermore, the study concludes that examining the concept of alternative media through historical cases holds the potential to enrich and broaden the theoretical discussions surrounding the concept.

Anahtar Kelimeler

Opinion Journalism , Press , Alternative Media , Ideology , Journal

Kaynakça

• Altay, A. A. (2019). 1960’lar Türkiye sosyalist basınında çok partili yaşam ve parlamentarizm tartışmaları. Alternatif Politika, 11(1), 234-262.
• Althusser, L. (2002), İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları (Y. A. M. Özışık, Çev.), İletişim Yayınları
• Ataman, B. ve Çoban, B. (2016). Alternatif medya ve anti-gözetim. İçinde B. Çoban ve B. Ataman (Editörler), Gözetim Toplumu [Panoptikon]. (ss. 33-47). TMMOB Yayınları.
• Atkinson, J. D. (2017), Journey into social activism: qualitative approaches, Fordham University Press. http://www.jstor.org/stable/j.ctt1hfr0rk
• Binatlı, C. (2002). Türkiye’de gazete ve dergilerin dağıtım yapısındaki gelişmeler. İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 1(2), 73-81.
• Buçukcu, Ö. (2017). Türkiye sosyalist solu ve milliyetçilik (1960-1971) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Büyükbaykal, N. G. ve Yılmaz, M. (2021). Türk medyasında mülkiyet yoğunlaşması ve etkileri. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 20(2), 537-551. https://doi.org/10.21547/jss.864794
• Ceyhan, Ç. (2008). Anaakım medyaya karşı alternatif medya: Alternatif gazeteler olarak Ahali ve Mülksüzler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Anadolu Üniversitesi.
• Çağlak, E. ve Kaya, E. C. (2022). LGBTİ+ haberlerinin ulusal ve yerel gazetelerde temsilinin alternatif medya ve hak haberciliği bağlamında değerlendirilmesi. AJIT-E: Academic Journal of Information Technology, 13(51), 320-334. https://doi.org/10.5824/ajite.2022.04.005.x
• Çağlak, E. ve Pekcan, G. E. (2022). Mülteci haberlerinin ulusal ve yerel gazetelerde temsilinin alternatif medya ve hak haberciliği bağlamında değerlendirilmesi. Ahi Evran Akademi, 3(2), 79-83.
• Çoban, B. (2011). Toplumsal hareketler ve yeni alternatif\radikal medyalar. Yeditepe Üniversitesi İletişim Çalışmaları Dergisi, 14, 1-14.
• Çoban, B. (2012). Ötekiler ve alternatif medya, İçinde S. Sungur (Ed.), Azınlıklar ve Medya (ss. 1-10), Martı Yayınları.
• Dağtaş, E. ve Şirvanlı, T. (2020). Anaakım medya karşısında alternatif medya yayıncılığı: Ünsal Ünlü’nün “Patronsuz” programı örneği. Intermedia International E-journal, 7(13), 317-337.
• Dağtaş, E., & Kızılcık, A. (2018). Alternatif medya olarak fanzinler üzerine bir değerlendirme: Bozkır ve Midas örnekleri. Kritik İletişim Çalışmaları Dergisi, 6(2), 286-317. https://doi.org/10.53281/kritik.1578002
• Dalaman, Z. B. (2021). Feminist alternatif medyanın yarattığı yeni kadın kimlikleri: Türkiye ve Tunus incelemesi. Yildiz Social Science Review, 7(1), 36-57. https://doi.org/10.51803/yssr.901742
• Davulcu, E. (2019). Siyasallaşan çevre hareketleri ve alternatif medya: Yeşil gazete üzerinden bir değerlendirme. Social Sciences, 14(3), 427-446.
• Demirtaş, O. (2016). Başlangıçtan günümüze Türk basınında alternatiflik arayışları ve alternatif medya olgusu [Yayımlanmamış doktora tezi]. Maltepe Üniversitesi.
• Doğan, M. C. (2019), 1940-1960 Yılları arasında yayımlanan toplumcu, gerçekçi ve Marksist kültür ve edebiyat dergileri, Hece Dergisi, 2 (Karl Marx Özel Sayısı), 1013-1044.
• Downing, J. D. (2000), Radical media: rebellious communication and social movements, Sage.
• Eagleton, T. (1996), İdeoloji, (M. Özcan, Çev.), Ayrıntı Yayınları.
• Erimli, A. (2024). Türkiye’de alternatif medyanın siyasal karar alma süreçlerine yurttaş katılımındaki rolü. Tirebolu İletişim Fakültesi Akademik Dergisi, 1(1), 24-52.
• Erimli, A. ve Özçağlayan, M. (2023). Alternatif medya kavramı tartışmaları ekseninde Türkiye’deki ağ tabanlı alternatif medya üzerine bir inceleme. Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 99-118. https://doi.org/10.55796/dusuncevetoplum.1284758
• Ferik, F. ve İnce, D. (2022). YouTube’da alternatif medya yaratmak: Flu TV iş modeli. Sosyal Mucit Academic Review, 4(1), 44-70. https://doi.org/10.54733/smar.1169809
• Filippini, M. (2016), Using Gramsci: A New Approach, Pluto Press. http://www.jstor.org/stable/j.ctt1h64kxd
• Freeden, M. (2003), İdeoloji, (H. Gür, Çev.), Dost Kitabevi.
• Fuchs, C. (2020), Communication and capitalism: a critical theory, University of Westminster Press.
• Güngör, B. (2021). 1960’lı yıllarda Türk solunun almaşıklığı: Sosyalizm ve milliyetçilik. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 23(3), 859-890. https://doi.org/10.26745/ahbvuibfd.913864
• Harvey, D. (2015). Neoliberalizmin kısa tarihi. (A. Onacak, Çev.). Sel Yayıncılık.
• İlhan, V. (2014). Feminist alternatif medyanın işleyişi üzerine. Erciyes İletişim Dergisi, 3(3). https://doi.org/10.17680/akademia.v3i3.5000006570
• Kuyucu, M. (2013). Türkiye'de çapraz medya sahipliği: Medya ekonomisine olumsuz etkileri ve bu etkilerin önlenmesine yönelik öneriler. Selçuk İletişim, 8(1), 144-163. https://doi.org/10.18094/si.83884
• Mannheim, K. (2002), İdeoloji ve ütopya, (M. Okyavuz, Çev.), Epos Yayınları.
• Mardin, Ş. (1992), İdeoloji, İletişim Yayınları.
• Marx, K. (1979), Ekonomi politiğin eleştirisine katkı, (S. Belli, Çev.), Sol Yayınları.
• Mclellan, D. (2005), İdeoloji (B. Yıldırım, Çev.), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Mete, Y. (2008). Alternatif medya biçimi olarak internet: Bağımsız İletişim Ağı (Bianet) üzerine bir araştırma [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Olkun, E. O. ve Koçar, A. (2024). Alternatif medya haber sitelerinin hak haberciliği bağlamında değerlendirilmesi: Bianet ve T24 örneği. Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi, 14(2), 120-143. https://doi.org/10.53495/e-kiad.1581516
• Ozan, R. (2002). Alternatif medya bağlamında yerel televizyonculuk. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, (13), 689-703. https://doi.org/10.17064/iüifhd.75625
• Ölçekçi, H. (2016). Alternatif bir medya olarak fanzinler. International Journal of Social Science, 53, 345-358. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS6878
• Özsoy, A. (2014). Alternatif medya, Gezi Parkı eylemleri ve Çapul TV örneği. [Konferans sunumu özeti]. Mersin Üniversitesi Akademik Bilişim Konferansı. Mersin.
• Özyurt, M. O. (2020). Kitle kültürüne eleştirel bir bakış: Alternatif medya örneği olarak fanzin [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Rağbetli, İ. ve Aydın, B. O. (2022). Türkiye’deki göçmen toplulukların alternatif medya pratikleri: Al Harmal gazetesi örneği. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(4), 2117-2134. https://doi.org/10.21547/jss.1096850
• Saç, H. ve Törenli, N. (2023). Panoptik yaklaşım ışığında alternatif medya ve değişken özellikleri. Yeni Medya, (15), 259-281. https://doi.org/10.55609/yenimedya.1364918
• Salepcigil, S. (2024). Sivil toplum medyası olarak alternatif medya. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences (JOSHAS), 8(58), 1586-1593. https://doi.org/10.29228/JOSHAS.66037
• Sürer, E. ve Göktürk, G. (2021). “Yön” ünü arayan sol: Kalkınmada eklektik deneyimleme. OPUS International Journal of Society Researches, 18(40), 2896-2923. https://doi.org/10.26466/opus.854387
• Şeker, H. ve Uzun, B. (2021). Alternatif medyanın medya atmosferindeki konumu: bir eleştirel derleme. İçinde S. Tiryaki ve E.V. Balcı (Editörler), İletişimde Güncel Çalışmalar 2. (ss. 143-173). Palet Yayınları.
• Şen, A. F. (2012). Toplumsal hareketler ve medya: Wall Street İşgali’nin medyada temsili. Global Media Journal Turkish Edition, 2(4), 138-167.
• Şen, A. F. (2015). Kent hakkının korunmasında bir mücadele alanı olarak alternatif medya: Taksim projesi ve Gezi Parkı örneği. Selçuk İletişim, 9(1), 141-161. https://doi.org/10.18094/si.71390
• Şentek, A. (2020), Bulvar’ın siyasallaşması ve “Dönüşüm” Dergisi, https://solfasol.tv/bulvarin-siyasallasmasi-ve-donusum-dergisi
• Şirvanlı, T. ve Dağtaş, E. (2022). Yeni medya ekseninde gelişen alternatif medya yayıncılığı: Medyascope kanalı üzerine bir çözümleme. Elektronik Cumhuriyet İletişim Dergisi, 4(1), 13-32. https://doi.org/10.54089/ecider.1063503
• Tanrıöver, O. (2021). Alternatif medyanın kamusal alan oluşturma açısından rolü: Açık Radyo örneği [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Terkan, B. (2010). Kadın örgütlerinin interneti alternatif medya olarak kullanımı üzerine bir inceleme. Selçuk iletişim, 6(3), 34-55. https://doi.org/10.18094/si.59087
• Toprak, Z. (1984). Fikir Dergiciliğinin Yüz Yılı, İçinde A. İlyasoğlu ve D. İnsel (Editörler), Türkiye’de Dergiler Ansiklopediler 1849-1983. (ss. 13-54). Gelişim Yayınları.
• Ülgener, S. (2012), Bilim, İdeoloji ve Marksizm Marksist Teori ve Neo-Klasik İktisat, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 36, 1-61.
• Yavaşçalı, A. H. ve Şirvanlı, T. (2022). Dijital mecrada alternatif medya ve anaakım medyadaki sağlık haberlerinin karşılaştırmalı analizi: Medyascope ve Hürriyet örneği. Kurgu, 30(1), 27-46.
• Yetimova, S. ve Öztürk, S. (2018). Alternatif medya ve sinema ilişkisine bir örnek: Ekşi Sinema web sayfası üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 3(5), 22-34.
• Yücedağ, İ. ve Çetin, A. (2015). Politik aktör olarak 1960’lar Türkiye gençliği ve toplumsal profili. Şarkiyat, 7(1), 1-15.