Müslüman/Arap Düşüncesinde İnsan Hakları Bilincinin Gelişimine Muhammed Âbid el-Câbirî’nin Katkısı

Yıl 2021, Sayı: 16, 39 - 62, 31.12.2021

Muhammet Aydın

Öz

İnsan hakları konusu mahiyeti itibariyle ontolojik, felsefi, hukuki, etik ve teolojik bir sorundur. İnsan haklarından bir öğreti olarak bahsetmede arayışlar devam etmektedir. Toplumların hak anlayışları, arayışları ve mücadele serüveni farklı süreçlere sahiptir. Çağdaş düşünürlerden Câbirî de Müslüman bilincinde insan hakları kavramını tartışmaktadır. Önce evrensellik ve yerellik bağlamında meseleye temas etmektedir. Her çağda ve kültürde insana dair haklar, görevler ve sorumluluklar tartışılagelmiştir. Kavramın içeriği değişmekle birlikte insanoğlunun hak arayışı ve mücadelesi devam etmiştir. Bu manada toplumların ve medeniyetlerin farklı tarihsel tecrübelerinden söz edilebilir. Câbirî’nin amacının Müslüman bilincinde insan hakları konusunda hissettiği bilinç eksikliğini gidermek ve Müslüman zihnine yeniden bir motivasyon vermek olduğu görülmektedir. İslami referanslar çerçevesinde akıl, fıtrat, misak ve şûra kavramlarını kullanarak temellendirmelerde bulunmaktadır. Diğer yandan Batı tecrübesini de önemseyen Câbirî onlara öykünerek değil, onların tecrübelerinden dersler çıkararak, kendi dinamiklerimizden hareket edilmesini savunmaktadır. Çünkü insan haklarının kültür ve medeni-yet boyutları insani boyutlar olup evrensel karakter taşırlar. İnsan haklarına saygı talebi her zaman mevcut bir kültür gerçeğine karşı yöneltilmiştir.
Câbirî, temel hakları hayat hakkı, hayattan yararlanma hakkı, inanç ve bilme hakkı, farklı olma özgürlüğü, şûra hakkı, eşitlik hakkı, kadın hakları, adalet hakkı ve özel haklar olarak nitelendirdiği müstaz’aflar hakkı şeklinde kavram-sallaştırmaktadır. O hakları sabit ve değişmez olarak değil, çağdaş okumalar-dan hareketle içeriğinin yenilenmesini mümkün görmektedir. İnsan haklarını evrensel bir talep şeklinde değerlendirdiğinden düşünülebilen/müfekker fih olarak gördüğü hakları makâsıda/mesâile karşılık konumlandırdığını söyleyebiliriz. Dolayısıyla zamanın değişmesiyle hükümlerin değişmesi mümkün görüldüğünden, şeriatın maksatları doğrultusunda düşünülebilenlerin sürekli güncellenmesini önermektedir. 

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Câbirî, İnsan Hakları, Sorumluluklar, Evrensellik

Muhammad Âbid al-Jâbirî’s Contribution to the Development of Human Rights Awareness in Muslim/Arab Thought

Öz

The issue of human rights is an ontological, philosophical, legal, ethical and theological problem by its nature. It is known that mentioning about human rights as a doctrine has covered a long process and the searches have continued. Societies' understanding of rights, their pursuit and struggle have different processes. Muhammad Âbid al-Jâbirî, one of the contemporary thinkers, and also he has discussed the concept of human rights in the Muslim consciousness. First, he has touched on the issue in the context of universality and locality. Human rights, duties and responsibilities as to human being have been discus-sed in every age and culture. Although the content of the concept has changed, the search and struggle for human rights has continued. In this sense, different historical experiences of societies and civilizations can be mentioned. It is seen that the aim of al-Jâbirî is to eliminate the lack of awareness which he has this feeling in the Arab/Muslim consciousness about human rights and to give mo-tivation to the Muslim mind over again. Within the scope of Islamic references, he has made justifications by using the concepts of reason/aql, nature/fitra, pact/misaq and council/shûra. On the other hand, he has also attached impor-tance to the Western experience. He has advocated acting from our own dyna-mics by drawing lessons from their experiences not imitating them. Because the cultural and civilizational dimensions of human rights are human dimensions and all existing cultures unite at the point of raising them above the realities of culture and civilization. The demand for respect of human rights has always been directed against the reality of an existing culture and civilization.
Al-Jâbirî has conceptualized the fundamental rights as the right to life, the right to benefit from life, the right to believe and to know, the freedom to be different, the right to council, the right to equality, the problem of slavery, woman's rights, the right to justice and the right of the oppressed which he has qualified. According to him these rights are not fixed and unchangeable, but it possible to renew their contents based on contemporary readings. Since he has considered human rights as a universal demand, it can be said that he has positioned the rights that he has seen as a conceivable/mufaqqar fih against the purposes/maqâsıd. Therefore, he has recommended that the things that can be considered in line with the purposes of the Shari'ah are constantly updated since it is possible to change the rules with the change of time.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, al-Jâbirî, Human Rights, Responsibilities, Universalit

Kaynakça

• Akyüz, Vecdi. “Muhammed Âbid Câbirî’nin Çağdaş İslam Siyasi Düşüncesine Katkıları”. TYB Akademi Dergisi 2, sy.4 (Ocak 2012): 93-110.
• Altınay, Ramazan. “İslam Tarihine Teorik/Yapısal/Kavramsal Bir Yaklaşım: Câbirî Örneği”. Ekev Akademi Dergisi 17, sy. 57 (Güz 2013): 107-131.
• Ardoğan, Recep. “İnsan Haklarına Saygının Yükseltilmesinde İslami Teolojinin Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45, sy.2 (2004): 83-111.
• Arslan, Ahmet. “İnsan Hakları ve İslam”. Liberal Düşünce 2, sy.5 (1997): 37-55.
• Atay, Hüseyin. “Kur’an’da İnsanın Doğal Hakları, Müslümanların Durumunu Tespit ve Müslümanlık Kur’an’ın Neresinde?”. İslami Araştırmalar Dergisi 12, sy.2 (1999): 89-111.
• Ateş, Süleyman. “Kur’an’da İnsan Hakları”, 1. Kur’an Sempozyumu Tebliğler-Müzakereler (1-3 Nisan 1994). Haz. M Akif Esin vd. 345-354. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları. 1994.
• Aydın, Mehmet S. “İnsan Hakları: Niçin İslami Bir Yaklaşım?”, II. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri 23-27 Kasım 1998. 38-42. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 1998.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• el-Câbirî, Çağdaş Arap-İslam Düşüncesinde Yeniden Yapılanma. çev. Ali İhsan Pala vd. İstanbul: Kitâbiyât Yayınları, 2001.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Medeniyetinde Entelektüeller İbn Hanbel Mihnesi & İbn Rüşd’ün Çilesi. çev. Numan Konaklı. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Fehmü’l-Kur’an Nüzul Sırasına Göre Tefsir. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Felsefi Mirasımız ve Biz. çev. Said Aykut. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. İslam Düşüncesinde Demokrasi, İnsan Hakları ve Hukuk. çev. Mehmet Şayir. İstanbul: Kapı Yayınları, 2019.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. İslam’da Siyasal Akıl. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Kur’an’a Giriş. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Mana Yayınları, 2011.
• Heywood, Andrew. Siyasetin Temel Kavramları. çev. Hayrettin Özler. Ankara: Adres Yayınları, 2012.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. İslâm İnsan ve Toplum Felsefesi. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2000.
• Keskin, İbrahim. “Muhammed Âbid Câbirî.” XIX. Yüzyıldan Günümüze Çağdaş İslam Düşünürleri. ed. Kemal Sözen vd. 575-603. İstanbul: Divan Kitap Yayınları, 2017.
• Keskin, İbrahim. “Dekonstrüksiyondan Rekonstrüksiyona, İslam Düşüncesinin Çağdaş İnşası: Câbiri Örneği”. TYB Akademi Dergisi 2, sy.4 (2012): 77-92.
• Keskin, İbrahim. “Çağdaş Arap Düşüncesinde Gelenek ve Modernlik: Muhammed Âbid El-Câbirî Örneği”. Ekev Akademi Dergisi 16, sy.50 (2012): 133-146.
• Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. “İslam ve İnsan Hakları Üzerine Eleştirel Bir Bakış”, Yeni Türkiye 4, sy.21. (Mayıs-Haziran 1998): 274-280.
• Köse, Ali. “İnsan Hakları”. Köprü Dergisi 96. (Güz 2006): 9-20.
• Maşalı, Münteha. “İnsan Hakları Belgelerine Yönelik Çağdaş Yaklaşımlar”. Bilimname 5, sy.2, (2004): 105-127.
• Öge, Sinan. “İnsan Hakları İhlalinin Dini-Ahlaki Adlandırması: Büyük Günah”. İnsan Hakları ve Din. Sempozyum-Bildiriler (15-17 Mayıs 2009). 177-188. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Özdemir, Hasan. “Felsefi Bir Sorun Olarak hak, Haklılık ve İnsan Hakları”. İnsan Hakları ve Din. Sempozyum-Bildiriler (15-17 Mayıs 2009).189-198. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Özsoy, Ömer ve Güler, İlhami. Konularına Göre Kur’an. Ankara: Fecr Yayınları, 1999.
• Rahman, Fazlur. Ana Konularıyla Kur’an. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• Sancaklı, Saffet. “Hz. Peygamber ve İnsan Hakları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3, sy.2 (Kış 2003): 23-51.
• Ulukütük, Mehmet “Çağdaş İslam Düşüncesinde Geleneğin Hemeneutik Restorasyonu ve Rasyonel Dekonstrüksiyonu Arasında Fazlur Rahman ve Câbirî Örneği”. Bilimname 30, sy.1 (2016): 239-273.
• Yılmaz, Mustafa Selim. “Din-Siyaset İlişkisi Bağlamında M. A. El-Câbirî’nin Müslüman Geleneğe Yönelttiği Eleştiriler”. Dini Araştırmalar Dergisi 11, sy.32 (Eylül-Aralık 2008): 215-227.