Şah Veliyyullah Dihlevi'nin Tasavvuf Anlayışında Mürşid Olmanın Kriterleri

Yıl 2023, Cilt: . Sayı: 19, 132 - 164, 30.06.2023

Eldiiar Zhalılov

Öz

Birçok inanca ev sahipliği yapmış Hint alt kıtasında 12. yüzyılın başlarında Müslümanlar tarafından yapılan fetihler sonucu İslam dini yayılmaya başlamıştır. Hint diyarı 19. yüzyılda İngilizler tarafından ele geçirilinceye kadar Gaznelileri, Delhi Sultanlığı ve Babürlüler tarafından İslam şeriatı ile yönetilmiştir. Bölgede Hinduların Müslüman olmasında gerçekleşen fetihler kadar sûfîler de etkili olmuşlardır. Sûfîlerin faaliyetleri ile Hint diyarında Çiştiyye, Sühreverdiyye, Kâdiriyye ve Nakşibendiyye tarikatları yayılmıştır. Müslüman yöneticiler medresenin yanında dergâh ve zâviyeler de inşa etmişlerdir. Medreselerde şer‘î ilimlerin yanında felsefe, mantık ve geometri gibi ilimler de okutulmuştur. Zamanla nakli ilimlere değil aklı ilimlere önem artarken Sufiler arasında da Hindu düşüncelerinin etkileri görülmeye başlanmıştır. Neticede sünnî çizgiden ayrılmış karma tarikatlar zuhur etmiştir. Bazı alimler de alet ilimleri amaç haline getirerek Kur’an-ı Kerim ve sünnetten uzaklaşmışlardır. Elbette bütün bunlara bazı Müslüman yöneticilerin doğrudan etkisi varken daha çok Hindu kültürünün bölgedeki tesirinin neticesinde istikametten sapmaların meydana geldiği de inkâr edilemez bir gerçekliktir. Böyle bir devirde Şah Veliyyullah Dihlevî (ö. 1176/1762) hem yöneticileri hem alimleri özellikle de ehl-i tarikatı Kur’an-ı Kerim ve sünnete davet ederek toplumun ahlaki açıdan düzelmesi için çaba harcamıştır. Dihlevî medresede şer‘î ilimleri öğretmenin yanında müritlerinin maneviyatıyla da yakından ilgilenmiştir. Dihlevî eğitim faaliyetlerinin yanı sıra tefsir, hadis, kelam ve tasavvuf alanlarında birçok eser kaleme almıştır. Müslüman toplumunda ortaya çıkan bid‘at ve hurafelere karşı mücadele eden Dihlevî, tasavvuf alanında tecdid hareketini başlatmasıyla da bilinmektedir. Kur’an-ı Kerim ve sünneti merkeze alan Dihlevî, çevresindeki mürşidleri şeriata, ilim sahibi olmaya davet etmiştir. Şeriat kontrolündeki tasavvufu ortaya koymak için mürşid olmanın kriterlerini geliştirmiştir. Bu araştırmada Dihlevî’nin mürşid anlayışındaki kriterler tespit edilmiş olup onun hayatı ve tasavvuf anlayışına da yer verilmiştir. Mürşide getirdiği kriterler açısından şer‘î ilimlere vukufiyet, zikirdeki ölçü ve ilm-i letâif değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şah Veliyyullah, Mürşid, İlm-i letâif, Hint alt kıtası.

Kaynakça

• Adevî, Muhammed Hasaneyn Mahluf. el-Medhalü’l-münîr fî mükaddimati ’il-mi’t-tefsîr. Kahire: Matba’tü’l-Me’âhid, 1932.
• Alam, Muzaffar. Hindistan’da İslam: Siyasi Dil ve Kültürün İnşası (1200-1800). İstanbul: Vakıf Bank Kültür Yayınları, 2004.
• San'ânî, Muhammed bin İsmail el-Emîr. et-Tenvîrü Şerhü’l-Câmi’s-Sagîr. 2. bs. C. 1. 11 c. Riyad: Dârü’s-Selâm, 2013.
• Ansarî, M. Abdul Haq. “Şah Veliyyullah’ın Vahdet-i Vücudu Revize Etme Girişimleri”. Çeviren Celal Emanet. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araş-tırma Dergisi 9, sy 21 (2008): 509-24.
• Aydın, Ahmet. 18. Yüzyılda İslâm Dünyasında İhyâ Hareketleri Şah Veliyyullah ed-Dihlevî ve Dihlevîlik. 1. bs. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayın-ları, 2023.
• ———. “Şah Veliyyullah ed-Dihlevî ve Dihlevîlik”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Aziz, Ahmed. “Şah Veliyyullah Dehlevî’nin Dinî ve Siyâsî Görüşleri”. Çeviren Kadir Özköse. İslâmî Araştırmalar XIV, sy 3-4 (t.y.): 536-41.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat Ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bhat, Abdur Rashid. “Şah Veliyyullah Dihlevî: Tasavvufî Düşüncelerinin Bir Değerlendirilmesi”. Çeviren Süleyman Gökbulut. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, sy 27 (2011): 351-61.
• Bi̇rişik, Abdülhamit. “Hint alt-kıtasında İslâm araştırmalarının dünü bugünü: Kurumlar, ilmî faaliyetler, şahıslar, eserler”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sy 17 (01 Aralık 2004): 1-62.
• https://dergipark.org.tr/tr/pub/divan/273352.
• Celbanî, G.N. Şah Veliyyullah Dihlevî Hayatı ve Eserleri. Çeviren Hasan Nured-din. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2002.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”, 13:379-80. İstanbul: TDV İslâm Ansik-lopedisi, 1996.
• Dâye, Necmeddin. Mirsâdü’l-ibâd mine’l-mebde’ ile’l-meâd. Çeviren Halil Balta-cı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. “el-Cüz’ü’l-Latîf fî Tercemeti’l-A’bdi’d-Da’îf Li’l-Müciddi el-Fezzi Şah Veliyyullah ed-Dihlevî”. Çeviren Abdül-vehhâb Ferhat ve Muhammad Kebir Ahmad Şudarî. Mecelletü’ş- Şihâb 6, sy 2 (2020): 458-558.
• ———. el-Müsevvâ Şerhü’l-Muvatta (el-Cüz’ü’l-Evvel). C. 1. 2 c. Beyrut: Darü’l-Kütüb’l-’İlmiyye, 2002.
• ———. Eltâfü’l-Kuds fî Ma’rifeti Letâifi’n-Nefs. 1. bs. Gucrânvâle: Medrese-i Nasratl’l-Ulûm, 1964.
• ———. et-Tefhimatü’l-İlâhiyye (el-Cüz’ül-Evvel). C. 1. 2 c. Dabhil: Silsiletü Met-bu’ati’l-Meclisi’l-İlmi, 1936.
• ———. et-Tefhimatü’l-İlâhiyye (el-Cüz’üs-Sânî). C. 2. 2 c. Dabhil: Silsiletü Met-bu’ati’l-Meclisi’l-İlmi, 1936.
• ———. Füyûzu’l-Harameyn. 1. bs. Haydarabad: Şah Veliyyullah Akademi, 2007.
• ———. Heme’ât. Haydarabad: Saidartpres, Tarihsiz.
• ———. Hüccetüllah el-Bâliga (el-Mücelledü’s-Sânî). C. 2. 2 c. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2012.
• ———. Hüccetüllâhi’l-Bâliğa I. Çeviren Mehmet Erdoğan. 5. bs. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• ———. Hüccetüllâhi’l-Bâliğa II. Çeviren Mehmet Erdoğan. 5. bs. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• ———. İntibâh fî Selasil-i Evliyaillah. Çeviren Seyyid Zahîrü’d-Din bin Seyyit Ahmed bin Şah Refîü’d-Din. Delhi: Matba-i Ahmed-i Azizî, Tarih-siz.
• ———. Şifâü’l-’Alîl Tercüme el-Kavlü’l-Cemîl. Çeviren Muhammed Zeki. Karaçi: Educational Press Karachy, 1968.
• Ekinci, Muhammed Salih. Müceddid Şah Veliyyullah Dehlevî Tasavvuf Anlayışı Islahat Çalışmaları. Çeviren A. Kadir Ekinci ve A. Rıza Akgün. İstan-bul: Ravza Yayınları, 2000.
• Erginli, Zafer, ed. Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayı-nevi, 2006.
• Haksever, Ahmet Cahid. Ya’kûb-ı Çerhî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
• Kâşânî, Abdürrezzâk el-. Mu’cemü Istılâhâti’s-Sûfiyye. 1. bs. Dârü’l-Menâr, 1992.
• Kavak, Özgür. “Zor zamanda âlim olmak: Şah Veliyyullah Dihlevî’nin kendi kaleminden hayatı”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sy 17 (01 Aralık 2004): 117-45. https://dergipark.org.tr/tr/pub/divan/273348.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”, 24:153-54. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 2001.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. Çeviren İhsan Durdu. İstanbul: Ufuk Ya-yınları, 2011.
• Kutlutürk, Cemil. Hint Düşüncesinde İslam Algısı. 1. bs. İstanbul: Dergâh Yayın-ları, 2019.
• Muhammed, Yusuf Hattâr. el-Mevsû’atü’l-Yûsûfiyye fİ Beyâni Edilleti’s-Sûfiyye. Dimaşk: Darü’t-Takvâ, 2018.
• Nedvî, Ebu’l Hasen Ali en-. İslam Önderleri Tarihi 5- Şah Veliyyullah Dehlevi-. Çeviren Yusuf Karaca. C. 5. 5 c. İstanbul: Kayhan, 2020.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”, 39:50-52. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyh--tasavvuf.
• Râgib el-İsfahanî, el-Hüseyn bin Muhammed bin el-Mufaddal. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü. Çeviren Yusuf Türker. 5. bs. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Rahman, Fazlur. İslam. Çeviren Mehmet Dağ ve Mehmet Aydın. 13. bs. Anka-ra: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. 2. bs. İstanbul: ALFA Yayınla-rı, 2020.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah bin Ali es-. el-Luma’. Kahire: Darü’t-Tevfîkiyye, t.y.
• Siyalkûktî, Muhammed Beşîr es-. eş-Şâh Veliyyullah ed-Dihlavî Hayatühu ve Da’vetühu. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1999.
• Tosun, Necdet. Bahâeddîn Nakşbend Hayatı, Görüşler, Tarîkatı (XII-XVII. Asırlar). 6. bs. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• ———. Bahâeddîn Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı. 6. bs. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
• ———. İmâm-ı Rabbânî. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2007.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. 2. bs. İstanbul: Kabalcı Yayın-cılık, 2016.
• Vural, Ahmet. İslam Felsefesi Sözlüğü. 3. bs. Ankara: Elis Yayınları, 2011.