The Concept of Ishtirāq and Its Historical Development in the Arabic Language

Yıl 2023, , 83 - 116, 23.06.2023

Muhammet Kasım Erden

https://doi.org/10.52886/ilak.1279248

Öz

The explanations about the definition of the concept of ishtirāq, which is understood as polysemy in Turkish, are found first in the triple classification regarding the expressions made by the Arab linguist Sībawayh (d. 180/796), who lived in the 2nd/8th century, in his book named “al-Kitāb” Accordingly, the expressions appear as words with different forms and meanings, words with different forms but the same meaning, and words with the same form but different meanings. Although he did not mention it by name as a term, he described the ishtirāq as words with the same form but different meanings. The linguists who came after him generally followed this classification, no difference was recorded in the definition of this concept and the explanations and examples given were transmitted with very little change. In the modern period, it is observed that the explanations made regarding the concept of ishtirāq are generally presented without any specific condition or limitation, as in the early periods. However, al-Munajjid tried to put a framework by defining this concept as “Words that are not compound but simple, in which the movement and letter order do not undergo any change, and which signify with a special signification in a single environment and within the same period of time, and in which there is no connection between them in terms of meaning and eloquence.”
The issue of the existence of ishtirāq has been debated; some deny its existence by arguing that each word is coined for a single meaning, and putting two different or opposite meanings into a single word creates ambiguity and uncertainty, which ruins the eloquence of language. Others, however, accept it as a reality of language and consider it a richness of the language. Indeed, thanks to this phenomenon, unlimited objects can be described with limited words, which provides flexibility to the language. Moreover, since meanings in language are limitless but words are limited, the need for common words is inevitable. On the other hand, when we consider the prevalence of ishtirāq in all languages, its universal aspect cannot be ignored. The notion that common words cause confusion and uncertainty in meaning is not correct. Rather, to eliminate these negatives and determine the meaning, it is sufficient to consider the context. Furthermore, the notion that common words damage the eloquence of language is not correct. On the contrary, they ensure that speech is clear and literary.
Some have interpreted the concept of "aḍdād" which means "the presence of two opposite meanings in a single word," as part of ishtirāq based on the fact that a word can have multiple meanings. Others have referred to it as a separate concept unique to the Arabic language, arguing that there is no connection between the meanings of the common words, including opposites. Some argue that synonymy should be considered within the scope of polysemy/ multiple meanings, while others claim that because there is no relationship between the meanings, homonymy is different from polysemy.
In this study, the historical development of ishtirāq, one of the concepts in the Arabic language, which has been an ongoing term from the past to the present, has been examined, and its semantic analysis has been conducted to reveal its referential development and conceptual framework. Document analysis method was used to demonstrate conceptual change, and classical and modern sources were chronologically reviewed and compared between periods.

Anahtar Kelimeler

Linguistics, Semantics, Ishtirāq, Aḍdād, Homonymy

Arap Dilinde İştirâk Kavramı ve Tarihsel Gelişimi

Öz

Türkçede çok anlamlılık sözcüğüyle karşılanan iştirâk kavramına ilk olarak, 2./8. yy.’da yaşayan Arap dilbilimcisi Sîbeveyhi’nin (ö. 180/796), el-Kitâb isimli eserinde lafızlarla ilgili yapmış olduğu üçlü taksimde rastlanmaktadır. Buna göre lafızlar lafız ve anlamları farklı kelimeler; lafızları farklı, anlamları bir olan kelimeler ve lafızları bir, anlamları farklı kelimeler olarak kendini göstermektedir. O, her ne kadar terim olarak adından bahsetmese de iştirâkı; lafızları bir, anlamları farklı kelimeler şeklinde açıklamıştır. Ondan sonra gelen dil bilginleri de genel olarak bu taksimi esas almış, söz konusu kavramın tanımında bir farklılık kaydedilmemiş ve bu konuda yapılan açıklamalar, verilen örnekler çok az bir değişiklik yapılarak aktarılmıştır. Modern döneme gelindiğinde ise iştirâk kavramıyla ilgili yapılan açıklamaların yine ilk dönemlerde olduğu gibi herhangi bir şart ve kayıt ortaya konulmadan genel olarak ifade edildiği görülür. Yalnız Müneccid bu kavramı, “Mürekkeb (bileşik) değil de müfred (basit) olup hareke ve harf düzenin bir değişikliğe uğramadığı, tek bir çevrede ve aynı zaman dilimi içerisinde özel bir delâletle delâlet eden, yine aralarında herhangi bir mana ve belâgat cihetiyle bir bağın olmadığı lafızlardır” şeklinde tarif ederek ortaya bir çerçeve koymaya çalışmıştır.
Öte yandan iştirâkın varlığı meselesi eskiden beri tartışılan bir konudur. Kimileri her lafzın bir anlam için vaz’ edildiğini, bir sözcüğün iki farklı veya birbirine zıt anlamlar için konulmasının dilin açık olması bir tarafa anlam bulanıklığına neden olduğunu, dilin fesâhatını bozduğunu gerekçe göstererek onun varlığını inkâr ederken, kimileri de Arap dilinin zenginliklerinden biri kabul etmişlerdir. Nitekim bu olgu sayesinde sınırlı kelimelerle sınırsız nesne anlatılarak dile bir esneklik kazandırılmaktadır. Ayrıca dilde anlamlar sınırsız, lafızlar ise sınırlı olduğundan müşterek lafızlara olan ihtiyaç kaçınılmazdır. Diğer taraftan iştirâkın bütün dillerdeki yaygınlığına bakıldığında onun evrensel bir tarafının olduğu görülebilir. Müşterek lafızların anlam karışıklığı ve belirsizliğine neden olduğu düşüncesi yerinde olmayıp bu olumsuzlukların bertaraf edilip anlamın tayin edilebilmesi için bağlamın dikkate alınması yeterli olacaktır. Yine müşterek lafızların dilin fesâhatini bozduğu düşüncesi isabetli olmayıp bunlar sözün beliğ ve edebî olmasını sağlamaktadır.
Kimileri “bir lafzın iki zıt anlamı ihtiva etmesi” anlamına gelen ezdâd kavramını, “birden çok anlamı taşıması” hakikatinden yola çıkarak iştirâk içerisinde değerlendirmiş, kimileri de müşterek lafızların anlamları arasında (zıtlık vb.) herhangi bir bağın olmaması şartını ileri sürerek Arap diline has müstakil bir kavram olarak nitelemiştir. Yine bazıları eş adlılığı iştirâk/çok anlamlılık kapsamında değerlendirirken bazıları da aralarında anlam ilişkisi olmadığı için eş adlılığın müşterek lafızlardan farklı olduğunu savunmuştur.
Bu çalışmada Arap dili kavramlarından biri olan iştirâkın geçmişten günümüze kadar devam eden bir ıstılah olma yolundaki tarihsel seyri irdelenmiş, semantik analize tabi tutularak delâlet gelişimi ve kavramsal çerçevesi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kavramsal değişimin gösterilebilmesi için doküman analizi yönteminden faydalanılmış ve klasik- modern kaynaklar kronolojik olarak taranarak dönemler arası karşılaştırmalar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dilbilim, Anlambilim, İştirâk, Ezdâd, Eş Adlılık

Kaynakça

• Acar, Ömer. “Çok Anlamlılık-Eşadlılık İkileminde İştirâk-i Lafzî”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2015), 241-270.
• Acar, Ömer. Arap Dilinde Çok Anlamlılık. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Aksan, Doğan. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. İstanbul: Bilgi Yayınları, 2016.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Akşehirli, Soner. Temel Anlambilim (Semantik) Kavramları Üzerine Bir İnceleme. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Âl-i Yâsîn, Muhammed Hüseyin. ed-Dirâsât el-lugaviyye indel-Arab. Beyrut: Dâru’l-mektebeti’l-hayat, 1980., Antâkî, Muhammed. Dirâsât fî fıkhi’l-luga. Beyrut: Dâru’ş-şarki’l-arabî, 1969.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Arap Dilinde Birçok Anlamlılık Türü: Ezdâd”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1-2 (Haziran 2010): 29-54.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûku’l-lugaviyye, thk. Muhammed İbrâhîm Selîm. Kahire, Dâru’l-ilim ve’s-Sekâfe, 1997.
• Bardakoğlu, Ali. “Âm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/552-553. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Baysal, Fatma Betül. Kur’ân’da Çok Anlamlılık ve Eş Anlamlılık. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 2016.
• Bulut, Ali. “Kur’an’daki Çok Anlamlı Kavramların Türkçeye Çevirisi Sorunu (İsraf Kavramı Örneği)”. Diyanet İlmi Dergi 42/1 (2006), 79-94.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mu‘cemu’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kâhire: Dârü’l-Fâzile, ts.
• Cürcânî, Seyid Şerif. “er-Risâletü’l-kübrâ fi’l-Mantık”. çev. Muhammet Nesih Ece, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2017): 96-117.
• Çiçek, M. Halil. Kur’ân’da Anlam Zenginliği. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2010.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. İsa. Takvîmul edille fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dâru’l-kitâbü’l-ilmiyye, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Teşbîh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/557-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Emîn, Mustafa - Cârim, Ali. el-Belâgatu’l-vâdıha. Beyrut: Mektebetu’l-‘ilmi'’l-hadîs, 2005.
• Enis, İbrahim. Delâletü’l-elfâz. Kahire: Mektebetü’l-encülû’l-Mısriyye, 1976.
• Ezdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. el-Hüseyn el-Hünâî. el-Müncid fi’l-luga. thk. Ahmed Muhtâr Ömer. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1988.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. Mihakku’n-nazar. Beyrut: Dârü’l-minhâc, 1961.
• Güven, Şahin. Kur’ân’ın Anlaşılması ve Yorumlanmasında Çok Anlamlılık Sorunu. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hafâcî, Muhammed Ali Rızk. İlmü’l-fesâhati’l-Arabiyye. Kâhire: Dârü’l-maârif, 1979.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. ‘Abdulhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2003.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-ilmiyye, ts.
• İbn Fâris, Ebû’l-Hasen. es-Sâhibî fî fikhi’l-lugati’l-‘Arabiyye ve mesâ’ilihâ ve suneni’l-‘Arab fî kelâmihâ. thk. Ahmed Hasen Besec. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl b. Muhammed b. Mükerrem b. Alî el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Sîde, Ebû’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhassas. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l- ilmiyye, ts.
• Kahveci, Nuri. “Lafız Mâna İlişkisi Bağlamında İşaretin Delâleti”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009): 185-202.
• Karaalp, Cahit. Türkçe Meâllerde Kavram Çevirileri Sorunu Salat Kavramı Örneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Karataş, Ali. “Kur’ân’da Çok anlamlı Kelimelerde Anlamın Tayini Meselesi-Savaş Âyetleri Bağlamında Fitne Kavramı Örneği-”. Marife: Bilimsel Birikim 13/1 (2013), 67-87.
• Karataş, Fatih. “Fıkıh Usûlü Literatüründe Umûmu’l-Müşterek”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/25 (Aralık 2020), 550-574.
• Kınar, Kadir. Anlambilimi ve Arap Anlambilimi. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Koca, Ferhat, “Müevvel”. TDV İslâm Ansiklopedisi 31: 478-479. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Koca, Ferhat. “Hâs”. TDV İslâm Ansiklopedisi 16:264-267. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Lugavî, Ebü’t-Tayyib. Kitâbü’l-ezdâd fi kelâmi’l-‘Arab. thk. İzzet Hasan. Dımeşk: el-Mecmeü’l-ilmiyyi’l-‘Arabî, 1996.
• Mertoğlu, M. Suat. “Vücûh ve Nezâir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/141-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Mubârek, Muhammed. Fıkhü’l-luga ve hasâisu’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1960.
• Muberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber. Ma’ttefeka lafzuhû ve’htelefe ma’nâhu fi’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Muhammed Süleymân Ebû Ra’d. Katar: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şu’ûni’l-İslâmiyye, 1988.
• Muberred, Ebû’l-‘Abbas Muhammed b. Yezid b. Abdulekber. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhâlık Uzayme. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi'l-Arabî, 1994.
• el-Muneccid, Muhammed Nureddîn. el-İştirâkü’l-lafziyyu fi’l-Kur’âni’l-kerîm-beyne’n-nazariyyeti ve’t-tatbîk. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1998.
• Mustafa Sadık, er-Râfi‘î. Tarihu âdabi'l-‘Arab. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-îmân, 1997.
• Ömer, Ahmet Muhtâr. İlmü’d-delâle. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1998.
• Özdaş, Haşim. “Tefsirde İhtilaf Sebebi Olarak Müşterek Lafızlar: Kur’ Örneği”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2020): 50-64.
• Pekparlatır, Selçuk. Ebü’t-Tayyib el-Lugavî Kitâbü’l- Ezdâd Adlı Eseri. Konya: Aybil yayınları, 2017.
• Râzi, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzi. el-Mahsul min ilmi’l-usûl. thk. Tâhâ Câbir el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1992.
• Rummânî, Ebû’l-Hasan Alî b. Îsâ. Me‘âni’l-hurûf. thk. İrfan b. Selim el-İşâhusûne Dımeşkî. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, 2004.
• Sâlih, Subhî. Dirâsât fî fıkhi’l-luga. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 2009.
• Samar, Mahmut. “İslâm Hukuk usûlünde Müşterek Lafzın Mânaya Delâletine Dair Tartışmalar”. Eskiyeni 42 (Eylül 2020): 961-984.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Suyûtî, Celâluddîn Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî ‘ulûmiʹl lugati ve envâihâ. thk. Muhammed Ahmed Câdulmevlâ. Ebü’l-Fazl İbrâhîm- Ali Muhammed Becâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asrıyye, 1986.
• Şensoy, Sedat. “Lafız”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27: 42-44. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Şensoy, Sedat. “Mâna”. TDV İslâm Ansiklopedisi Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 555-557. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Şimşek, Mehmet Ali. Arap Dilinde Çok Anlamlılık ve Karîne İlişkisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Hasen. Tahsîlü nezâiri’l-Kur’ân. haz. Hüsnî Nasr Zeydân. Kahire: Mektebetül’-imâd, 1969.
• Türker, Ömer. “Tebâyün”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/211-212. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Türkmen, Sabri. “Arapçada Çok Anlamlılık ve Kur’an-ı Kerim”. Diyanet İlmi Dergi 46/2 (2010): 533-552.
• Umarî, Muhammed b. Said Ahmed. el-Müşterekü’l-lafzî beyne mefhûmu’l-lugaviyyîn ve vâkıı’l-isti‘mâli’l-Arabî. Mekke: y.y., 1988.
• Ünver, Mustafa. Kur’ân’ı Anlamada Siyâkın Rolü. Ankara: Sidre Yayınları, 1996.
• Vâfî, Alî Abdu’l-Vâhid. Fıkhü’l-luga. Kahire: Dâru nahdati Mısr li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr, 2004.
• Yenice, Mehmet. ‘Abdülkâhir el-Cürcânî ve Temmâm Hasan’a Göre Anlam Bileşenleri (Klasik ve Çağdaş Dönemler Bağlamında Bir Karşılaştırma). Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Yolcu, Mehmet. “Kur’ân-ı Kerim’de Lealle ‘لعلَّ’ Sözcüğünün Anlamlandırılması”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2012), 85-112.