Ahmed Hamdi Akseki’nin Ahlak Felsefesinde Vicdan ve Ahlaki Müeyyide / Conscience and Moral Sanction in the Ethical Philosophy of Ahmed Hamdi Akseki / الضمير والرادع الأخلاقي في فلسفة الأخلاق لدى أحمد حمدي آقسكي

Yıl 2019, Sayı: 9, 27 - 52, 19.07.2019

Celal Büyük

Öz

Vicdanın mahiyetinin ne olduğu,
kaynağının insani mi yok­sa ilahi mi olduğu, insanı yanıltıp yanıltmayacağı,
ahlakın olduğu kadar din ve felsefenin de tartışma konuları arasındadır.

Ahmed Hamdi Akseki’ye göre ahlak ilmi,
insanın, mutluluğun gerçek mahiyetini öğrendiği bir vazife ilmidir. Bu ilim,
insanın iyi ve kötü, erdem ve erdemsizlik gibi eylem ve davranışlarını ele
almaktadır. Dolayısıyla vicdan ile ahlaki davranış arasında zorunlu bir ilişki
vardır. Ona göre vicdanın verdiği hükümler ve
sorumlulukları konusunda doğru bir değerlendirme yapabilmek için her şeyden
önce şu soruların cevabını bulmak gerekmektedir: Vicdan
nedir?, Vicdanın kaynağı nedir?, Vicdan, her insanda, her zaman ve her yerde
aynı mıdır?, Aynı de­ğilse bunun sebebi nedir?

Vicdanın birçok anlamı olmasına rağmen
burada konu edinilen ahlaki vicdandır, yani iyi ile kötüyü birbirinden ayırma
yetisidir. Vic­dan, hem kanunu idrak eder hem de
uygular. Vicdanın kanunu idrak hususunda hata yapmadığı kabul edilse de
uygulama konusunda bazı sebeplerin etkisiyle hata yapabildiği bilinmektedir. Onun
etkili ve hâkim olabilmesi için mukaddes bir kaynağa da dayanması gerekir. Aksi
takdirde vicdan, tek başına kendisini etkileyen safsataların, kişisel
ihtirasların, bencilliğin üstesinden gelemez.

Vicdanın
vereceği hüküm herkes hakkında bir olmayacağı gibi yalnız bu hüküm üzerine
kurulacak bir ahlak sistemi de, doğal olarak, eylem ve davranışlarımızın
düzenleyicisi olamayacaktır. Akseki, ahlak için en kuvvetli müeyyidenin, Allah
korkusu ve ahiret düşüncesi olduğunu ifade eder. Bu inanç bulunmadığı takdirde
ne vicdan ne tabiat ne de kamuoyu baskısı yaptığımız işlerin iyi olmasında
etkili bir unsur olamazlar.

Bu çalışmada Akseki’nin ahlak
düşüncesinde vicdanın ne olduğu, kaynağı, onu etkileyen unsurları ve ayrıca
ahlaki müeyyidelerin insanın ahlaki davranmasına olan etkileri üzerinde durmayı
amaçlamaktayız.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Hamdi Akseki, Ahlak, Vicdan, Vicdanın Mahiyeti, Müeyyide

Conscience and Moral Sanction in the Ethical Philosophy of Ahmed Hamdi Akseki

Öz

     What is the nature of the conscience, whether the source is human or divine, whether the person will be wrong, morality, as well as religion, philosophy, psychology, and sociology are among the topics of discussion. 

    According to Ahmed Hamdi Akseki, morality is a task science in which man learns the true nature of happiness. This science deals with the actions and behaviors of human beings such as good and bad, virtue and depravity. Therefore, there is a compelling relationship between the conscience and moral behavior. According to him, in order to make an accurate assessment of the provisions and responsibilities of the conscience, first of all, it is necessary to find the answer to the following questions: What is the conscience?, What is the source of the conscience?, Is the conscience the same in every person, anytime, anywhere?, If not, what is the reason? 

    Although the conscience has many meanings, the moral conscience here is the ability to separate good and evil. The conscience, as well as the law to comprehend and apply. Although it is accepted that the law of conscience does not make any mistakes about cognition, it is known that it can make mistakes due to some reasons. A conscience must also be based on a sacred source in order to be effective and dominant. Otherwise, the conscience cannot overcome nonsense, personal ambition, selfishness, which alone confuses itself.

    A conscience will not be a provision for everyone, nor can a system of ethics that will be based on this provision, naturally, be the organizer of our actions and behaviors. Akseki says that the strongest sanction for morality is the fear of Allah and the Hereafter. In the absence of this belief, neither the conscience nor nature or public pressure can be an effective factor in the good work we do. 

    In this study, we aim to focus on Akseki's moral thinking about what the conscience is, its source, the factors that affect it, and the effects of moral sanctions on human morality.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Hamdi Akseki, morality, conscience, the nature of conscience, sanction

الضمير والرادع الأخلاقي في فلسفة الأخلاق لدى أحمد حمدي آقسكي

Öz

 تعد مسألة اكتشاف ماهية الضمير ومصدره ما إذا كان بشريا أم إلهيا؟ وما إذا كان يضلل الإنسان أم لا؟ من بين المسائل الجدلية التي تناولها الدين والفلسفة بقدر تناولها في مجال الأخلاق

ويرى أحمد حمدي آقسكي أن علم الأخلاق هو علم وظيفي يتعلم فيه الإنسان الجوهر الحقيقي للسعادة. ويتناول هذا العلم أفعال الإنسان وسلوكياته كالفضائل والرذائل. ولهذا السبب فهناك علاقة حتمية بين الضمير والسلوك الأخلاقي. كما يرى أنه يجب الإجابة عن الأسئلة التالية قبل أي شيء لنتمكن من صياغة تقييم صحيح للأحكام والمسؤوليات التي يمليها الضمير: ما هو الضمير؟ ما هو مصدر الضمير؟ هل الضمير واحد لدى كل إنسان وفي كل زمان ومكان؟ وإذا لم يكن واحدا، فما سبب ذلك؟ بالرغم من أن للضمير عدة معان، فما نتحدث عنه في مقالنا هو الضمير الأخلاقي، أي القدرة على التمييز بين ما هو جيد وما هو سيئ. يدرك الضمير القانون ويطبقه. وإذا اعتبرنا أن الضمير لا يخطئ في إدراكه للقانون، لكن معلوما أنه يمكن أن يخطئ عند تطبيقه بتأثير بعض الأسباب. يجب أن يستند الضمير إلى مصدر مقدس حتى يكون مؤثرا ومسيطرا. وإلا فلا يستطيع الضمير التغلب وحده على المغالطات والنزوات الشخصية والأنانية التي تؤثر فيه

لا يكون الحكم الذي يصدره الضمير واحدا بالنسبة لكل الأشخاص، كما أن النظام الأخلاقي الذي يبنى على هذا الحكم لا يمكن أن يكون، بطبيعة الحال، منظما لسلوكياتنا وأفعالنا. يقول آقسكي إن الرادع الأخلاقي الأقوى هو تقوى الله والتفكير في الآخرة. وفي حالة غياب الإيمان لا يؤثر الضمير ولا الطبيعة ولا حتى ضغط الرأي العام لتحسين ما نقوم به من أعمال

ونركز في هذه الدراسة على تعريف الضمير في الفكر الأخلاقي لدى آقسكي ومصدره والعناصر التي تؤثر فيه وتأثيرات الرادع الأخلاقي على السلوك الأخلاقي للإنسان 

Anahtar Kelimeler

أحمد حمدي آقسكي, الأخلاق, الضمير, جوهر الضمير, الرادع

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel (Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. eş-Şeybâni el-Mervezî), el-Müsned, Neşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., Beyrut, 1995.
• Akseki, Ahmet Hamdi. Ahlak Dersleri. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Akseki, Ahmet Hamdi. İslam Dini; İtikat, İbadet ve Ahlak. Ankara: DİB Yayınları, 1977.
• Akseki, Ahmet Hamdi. İslam Fıtri Tabii ve Umumi Bir Dindir. İstanbul: Sebil Yayınları, 2004.
• Aydın, İbrahim Hakkı-Bekiryazıcı, Eyüp. İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi. İstanbul: Yenda Yayınevi, 2011.
• Bertrand, Alexis. Ahlâk Felsefesi. Trc. Salih Zeki, Sad. Hayrani Altıntaş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Bilgiz, Musa. Kur’an Açısından Vicdan ve Değeri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2007.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Yüksek İslam Ahlakı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2007.
• Buhari, Muhammed bin İsmail. Sahihu’l-Buhari. Şam: Daru`l-İbn'l-Kesir, 1990.
• Çağrıcı, Mustafa. Anahatlarıyla İslam Ahlakı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1985.
• Çelik, Şengül. “Batı Felsefesi Tarihinde Genel Hatlarıyla Vicdan”. İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. Ed. Yunus Cengiz, Selime Çınar. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
• Çilingir, Lokman. Ahlak Felsefesine Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fazl. Süneni’d Dârimî. Beyrut: Darü`l-Kütübi`l-İlmiyye, 2012.
• Demir, Osman. “Vicdan”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 43 (2013): 100-102.
• Durak, Nejdet. “Ahmet Hamdi Akseki’nin Ahlâk Felsefesinde Erdem-Mutluluk İlişkisi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 33 (2014/2): 87-114.
• Erdem, Hüsameddin. Ahlak Felsefesi. 2. Baskı. Konya: Hü-Er Yayınları, 2002.
• Ersoy, Mehmed Akif. Safahat. Haz. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Fazla, Zeynep. Kant Etiğinin Çağdaş İslam Ahlakı Üzerindeki Etkisi: Ahmet Hamdi Akseki Örneği. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2010.
• Fonsegrivre, Georges. İlmü’n-Nefs Tercümesi. Trc. Babanzade Ahmed Naim. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Gafarov, Anar. “Vicdan Kavramının Nasıruddin Tusi’nin Ahlak Düşüncesindeki Temelleri”. İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. Ed. Yunus Cengiz- Selime Çınar. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
• Güler, İlhami. “Vicdanın Kendini Kandırma Halleri Olarak Vicdansızlık”. Eskiyeni. 19 (2010): 101-108.
• Kant, Immanuel. Etik Üzerine Dersler I. Trc. Oğuz Özügül. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1990.
• Kant, Immanuel. Saf Aklın Sınırları Dâhilinde Din. Trc. Suat B. Çağlan. Konya: Literatürk Yayınları, 2012.
• Karaman, Fikret v.dğr. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Karaman, Hüseyin. “Ahmet Hamdi Akseki ve Ömer Nasuhi Bilmen’e Göre Ahlakın Temellendirilmesi Problemi”. EKEV Akademi Dergisi. 10 /28 (2006): 81-98.
• Koç, Zeynep Hümeyra. Vicdanın Ahlaki ve Teolojik Temelleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
• Müslim bin Haccâc bin Müslim el-Kuşeyrî en-Nişâbûrî, Sahihu’l-Müslim. Kahire: Daru’l Hadis, 1996.
• Özbek, Abdullah. “Ahmet Hamdi Akseki ve Ahlak”. Son Dönem Osmanlı Ahlak Terbiyecileri ve Ahlak Terbiyesi. İstanbul: Ensar Neşriyat. (2015), 299-326.
• Pazarlı, Osman. İslam’da Ahlak. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1972.
• Platon, Euthyphron. Trc. Furkan Akderin. İstanbul: Say yayınları, 2011.
• Polat, Mahide. Nasreddin Tusi ve Ahmet Hamdi Akseki’nin Ahlak Anlayışlarının Karşılaştırılması (Ahlakı Nasıri ve Ahlak Dersleri Adlı Eserler Işığında). Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2016.
• Poyraz, Hakan. “İnsanın Kendini Gerçekleştirmesi Olarak Ahlak”. Ed. Ömer Türker. Ahlakın Temeli. Ankara: Nobel Yayıncılık. (2016): 55-66.
• Russell, Bertrand. Neden Hıristiyan Değilim? Trc. Emre Özkan. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, Tarihsiz.
• Saltuklu, Zübeyir. Vicdan (Ahlak-Din-Siyaset-Hukuk İlişkisi). Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2014.
• Şeref, Abdurrahman. Ahlak İlmi. Sad. M. Uyanık-A. Akyol. Ankara: Elis Yayınları, 2012.
• Topaloğlu, Fatih. “Ahlakın Temeli Üzerine Bir Tartışma: Ahmet Hamdi Akseki-Immanuel Kant”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 40 (2013): 349-364.
• Topçu, Nurettin. Ahlâk. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Türk Dil Kurumu. “Vicdan” maddesi. Erişim: 15 Aralık 2018. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5c177a9158e560.07636980.
• Türker, Ömer. “Hanefi Usul Geleneğinde Vicdaniyyat Kavramı: Ahlaki Bilincin Nesnel Doğası”. İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. Ed. Yunus Cengiz-Selime Çınar. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
• Yalın, Salih. “Ahmet Hamdi Akseki’de Ahlaki Sorumluluk”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 38 (2015/1): 209-225.