Gaziantep’te Din ve İnançlarla İlgili Tespitler

Yıl 2023, Sayı: 17, 147 - 160, 23.06.2023

Muhammet Mahmutoğlu

https://doi.org/10.52886/ilak.1294175

Öz

Gaziantep, insanlığın en eski yerleşim yerlerinden birisidir. Bu özelliğini günümüze kadar sürdürmesi bölgeye zenginlik katmıştır. Birikmiş olan bu zenginliği gözden geçirdiğimizde, her aşamasında çeşitli din ve inançların izlerine rastlarız. Yapılan araştırmalar da insanlık geçmişinin hiçbir aşamasında inançtan yoksun bir toplumun bulunmadığını ortaya koymuştur. Başka bir ifade ile inanç insanlık tarihi kadar eskidir. Bulgular, tarihin her aşamasında din ve inancın izlerine mutlaka rastlandığını göstermiştir.
Gaziantep’in içinde yer aldığı bölge Mezopotamya ile Akdeniz arasında yer almaktadır. Burada ilk medeniyetler yeşermiştir. Bölge ayrıca Güney ve Akdeniz taraftan başlayıp batıya, doğuya ve kuzeye giden yolların kavşağında bulunmaktadır. En önemlisi meşhur tarihî İpek Yolu buradan geçmektedir. Tüm bunlar bölgenin bir yandan tarih öncesinden beri insan topluluklarının uğrak yerine dönüşmesine, öte yandan bölgede çeşitli din ve inançların yaşamasına uygun zemin yaratmıştır. Bölgenin tarih boyunca yaşadığı toplumsal, kültürel ve siyasî değişim ve dönüşümlere bağlı olarak bu çeşitlilik gittikçe artmıştır. Tarihinin en önemli aşamasında İslam dinini bünyesine barındırarak, bu özelliğini uzun süredir devam ettirmektedir. İslam’ın da sağladığı hoşgörü ortamı ve geleneği sayesinde eski din ve inançların izlerine hala rastlamak ve onları müşahede etmek mümkündür.
Çalışmamızı sınırlandırarak İslam’ın dışındaki din ve inançların izlerine kısaca değinmek istiyoruz. Araştırmamızda önce Gaziantep’in eski dönemlerine işaret edeceğiz. Bu bağlamda Hititliler döneminden örnekler vereceğiz. Döneme ait izleri ilçe ve oradaki kalıntıları baz alarak değerlendireceğiz. Ardından Romalılar ve Yunanlıların Gaziantep ve çevresine önemli izler bıraktığına değineceğiz. Bu bağlamda Dülük ve Zeugma kentlerinin önemini belirteceğiz. Mitra kültünün etkilerini vurgulamaya çalışacağız. Bir sonraki aşamada ve özellikle son dönemlere kadar mevcudiyetini koruyan dinlerden Yahudilik ve Hıristiyanlığın Gaziantep ve çevresindeki izleri üzerinde genişçe duracağız. Bu dinlerin bölgedeki ilk ortaya çıkışları ve tarihi serüvenlerini gündeme getireceğiz. Ardından mensuplarının Müslümanlarla nasıl geçindiklerine, bu ilişkilerin seyrinin nasıl devam ettiğine değineceğiz. Son olarak zikri geçen dinlerin ve mensuplarının yakın dönem ve günümüzdeki durumlarını ele alacağız ve bu doğrultuda tespitler yapacağız.
Bunun yanında Gaziantep, Birecik’ten başlayıp Akdeniz kıyılarına, Kahramanmaraş'tan başlayıp Halep’e ve Diyarbakır’dan başlayıp İskenderun’a kadar uzanan ana yollar üzerinde bulunan ve ayrıca Türkiye ile Suriye münasebetlerinde öne çıkan önemli şehirlerinden birisidir. Dolaysıyla Gaziantep ve çevresinin her dönemde olduğu gibi bundan sonra da inanç, kültür ve ticaret merkezi olma potansiyelini koruduğunu ifade etmeye çalışacağız.
Araştırmamızda ele alınan konu başlıklarının sağlıklı bir şekilde ortaya konulabilmesi için deskriptif metodunu tercih ettik. Buna bağlı olarak olgu ve olaylara nesnel yaklaşmaya çalıştık. Çalışmamızda esas alınan kaynakları önce taramadan geçirdik ve ardından gerekli analizleri yaptık. Bunun yanında Gaziantep’i direk konu edinen kaynaklara öncelik verdik. Bu bağlamda yakın dönemle ilgili bazı örnekleri özellikle bölge insanlarının hatıralarından seçmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Gaziantep, Din, İnanç, Yahudilik, Hristiyanlık

Findings Related to Religions and Beliefs in Gaziantep

Öz

Gaziantep is one of the oldest settlements of humanity, which has continually enriched the region throughout history. When we review this accumulated wealth, we come across traces of various religions and beliefs at every stage. Researches have also revealed that no society has ever existed without faith. In other words, belief is an integral part of human history.
Gaziantep is located at the crossroads of routes connecting the South and the Mediterranean to the west, north and east as well as being traversed by the renowned Silk Road. That has made it a hub for diverse communities since prehistoric times and for various religions and beliefs to live in. The first civilizations flourished here. This diversity has increased gradually due to the social, cultural and political changes and transformations that the region has experienced throughout history. It has been maintaining this feature for a long time by incorporating the religion of Islam in the most important stage of its history. Thanks to the tolerant environment and tradition provided by Islam, it is still possible to encounter and observe traces of old religions and beliefs.
In our study, we will briefly discuss the traces of religions and beliefs other than Islam. First, we will point out the ancient periods of Gaziantep. In this context, we will give examples from the Hittite era. We will evaluate the traces of the period on the basis of the district and the ruins there. Then, we will move to the fact that the Romans and Greeks left important traces in Gaziantep and its surroundings. In this context, we will indicate the importance of Dülük and Zeugma cities. Furthermore, we will delve into the traces of the cult of Mitra. Proceeding to later periods, we will discuss Judaism and Christianity, which are among the religions that have preserved their existence until recently in Gaziantep and its surroundings. We will also discuss the initial emergence and historical development of these religions in the region as well as their interactions with Muslims and how these relations continue. Finally, we will deal with the recent and current situations of the religions mentioned and their members, drawing conclusions based on our findings.
In addition, Gaziantep is one of the important cities located on the main roads starting from Birecik to the Mediterranean coast, starting from Kahramanmaraş to Aleppo and starting from Diyarbakır to Iskenderun, and is also one of the prominent cities in the relations between Turkey and Syria. Therefore, we will try to express that Gaziantep and its surroundings have maintained their potential to be center of belief, culture and trade throughout history.
We preferred the descriptive approach in order to present the topics covered in our research in an accurate and objective way. We scanned the sources of our study and then examined them with the evaluation method. In addition, we gave priority to the sources that deal with Gaziantep directly. In this context, we tried to select some examples related to the recent period, especially from the memories of the people of the region.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Gaziantep, Religion, Belief, Judaism, Christianity

Kaynakça

• Abadi. Türk Verdünü Gaziantep: Antep’in Dört Muhasarası. Gaziantep: Gaziyurt Matbaası, 1959.
• Alpargu, Mehmet. “XV. Yüzyılda Antep’in Tarihine Umumi Bir Bakış”. Gaziantep: Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan. Gaziantep: Gaziantep Kültür Vakfı Yaınları, 1999.
• Canbakal, Hülya. 17. Yüzyılda Ayntab: Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Ceyhan, Erdal. Gaziantep Tarihi. Gaziantep: GTO Kültür Yayınları, 1999.
• Fortac, Talha. “Nestûrîliğin Ortaya Çıkış Süreci”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2, 64-69.
• Gaziantep Turizm ve Kültür. “Dülük (Dolıches)”. Erişim 20 Eylül 2016. http://www.gaziantep.net/turizm/duluk.htm
• Göğüş, M. Oğuz. İlk İnsanlardan Bugüne Çeşitli Yönleriyle Gaziantep. y.y., ts.
• Gezginler Kahvesi. “Rumkale”. Erişim 23 Haziran 2016. https://gezginlerkahvesi.wordpress.com/2012/03/04/673/
• Göncü, Kürşad. Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Ticaret ve Sanayi Odası, 1988.
• Güleryüz, Naim Avigdor. Gaziantep Yahudileri. İstanbul: Gözlem Gazetecilik, 2012.
• Heyet. Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Valiliği, 2008.
• Heyet. Gaziantep Kültür Envanteri. Gaziantep: Gaziantep Valiliği, 2005.
• Karkamış Kaymakamlığı. “Tarihi Değerlerimiz”, Erişim 05 Ağustos 2016. http://www.karkamis.gov.tr/tarihi
• Kayaöz, Hülya. “Hitit Medeniyetinde Din Anlayışı Üzerine Bir Değerlendirme”. Asia Minor Studies journal 7/1, 107-111. Doi: 10.17067/asm.489565
• Kızıl, Hayreddin. “Mitra’dan Mithras’ın Sırları’na Mitraizm’in Kuruluş Serüveni”. Ekev Akademi Dergisi 55 (Bahar 2013), 119-134.
• Küçük, Abdurrahman. Ermeni Kilisesi ve Türkler. Ankara: Andaç Yayınları, 2003.
• Tümer, Günay – Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1993.