Süleymân b. Dâvûd eş-Şâzekûnî ve Hadis İlmindeki Yeri

Yıl 2024, Sayı: 19, 33 - 60, 30.06.2024

İbrahim Saylan

https://doi.org/10.52886/ilak.1436426

Öz

Çalışmada, hicrî 2. asrın son yarısı ile 3. asrın ilk üçte birlik döneminde yaşayan, hakkında hem olumlu hem de olumsuz değerlendirmelerin yapıldığı Süleymân b. Dâvûd eş-Şâzekûnî’nin hadis ilmindeki yerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Şâzekûnî, hadis meclislerinin ve rihlelerin yoğun bir şekilde yapıldığı bir dönemde yaşamış, ismi Yahyâ b. Maîn, Ali b. el-Medînî ve Ahmed b. Hanbel ile birlikte anılmıştır. Bir yandan “hâfız” olarak meşhur olmuşken diğer yandan cerh edilmiştir. Bu sebeple hakkında birbirine tezat oluşturan bilgi ve değerlendirmeler varit olmuştur. Şâzekûn kelimesi, Yemen’de bez ve büyük giysi ticaretiyle meşgul olanlara verilen bir addır. Süleymân b. Dâvûd babasının bu mesleğine izafeten Şâzekûnî nisbesiyle anılmıştır. O, Minkar b. Ubeyd b. Kays kabilesine mensup olduğu için el-Minkarî olarak da tanınmıştır. Basra’da doğup büyüdüğü için el-Basrî nisbesine de sahip olan Şâzekûnî’nin künyesi Ebû Eyyûb olup o, “hâfız” olarak şöhret bulmuştur. Şâzekûnî’nin vefat tarihi ve yeri hususunda ihtilaf edilmiştir. Bununla birlikte genel kabul gören görüşe, onun 234 yılında İsfahan’da vefat etmiş olduğu şeklindeki görüştür. Şâzekûnî’nin muasırları olan Abdürrezzâk, İbn Ebî Şeybe, Ebû Zür‘a ve daha başka muhaddisler onu; “ashâbü’l-hadis”, ahfezu’n-nâs, “ondan daha iyi hâfız görmedim” ve “hadis ilmini en iyi bilenimiz” olarak nitelemişlerdir. Şâzekûnî’nin hadis “hâfızı” olduğu tabakat kitaplarında da yer almıştır. İbn Sa‘d onun Basralı muhaddislerden sekizinci, Ebü’ş-Şeyh ise İsfahan muhaddislerinden beşinci tabakadan “hâfız” unvanıyla meşhur olduğunu kaydetmiştir. Zehebî, onu nadir yetişen; Süyûtî de hadisin bablarını ve inceliklerini en iyi bilen bir hâfız olarak tabakatında tanıtmıştır. Şîa’nın hadis kaynaklarında da bir râvi olarak yer alan Şâzekûnî, ilmî meclislere katılıp müzakere yapmak ve hadis yazmak için Kûfe, Basra, Bağdat ve İsfahan’a birçok rihle yapmıştır. Kütüb-i Tis‘a müellifleri içerisinde sadece Ahmed b. Hanbel, Feḍâʾilü’ṣ-ṣaḥâbe adlı eserinde hocası İbrâhim b. Muhammed senediyle ondan iki rivayet nakletmiştir. Mevcut hadis kaynakları içinde Şâzekûnî’den doğrudan hadis rivayet eden Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’dir. Taberânî ondan en fazla rivayet aktaran muhaddistir. Rûyânî, Ebû Avâne, Harâitî, Tahâvî, Âcurrî, Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Nuaym, Beyhakî ve daha başka muhaddisler eserlerinde ondan rivayetler nakletmişlerdir. Şâzekûnî’nin büyük tepki çeken; “Ümeyye oğulları rüyamda minberime çıkan maymunlar ve domuzlar şeklinde bana gösterildi ve bu benim çok zoruma gitti, bunun üzerine Kadir Sûresi indirildi.” gibi “metrûk” ve “batıl” rivayetleri bulunmaktadır. Ona ait meşhur olmuş “İlim kendisiyle hamama girdiğin şeyden başka bir şey değildir.” gibi sözleri kaynaklarda yerini almıştır. Muhaddislerden Şâzekûnî’yi tümden tevsîk eden, İbn Hibbân’dır. Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Ebû Hâtim, Nesâî ve daha başkaları başka sebeplerle onu “zayıf” kabul etmişlerdir. Yaşadığı süreç ile ilgili bilgi veren kaynakları “bütüncül bir bakışla” ele aldığımızda onun kendi döneminde bazı hususlarda temayüz ettiği, ilerleyen yıllarda bu vasıflarına halel gelecek tutumlar sergilediği, kitaplarını kaybettiği için ezberden hadis rivayetinde hatalar yaptığı, hakkındaki bazı suçlamaların ise bir iddia olmaktan öteye geçemediği, bilerek hadis uydurmadığı, vehm sahibi bir râvi olduğu ve rivayetlerinin “i‘tibar” için alınabileceği anlaşılmaktadır. Şâzekûnî’nin mütkın bir hâfız olarak kayıtlara geçmesi, onun tek başına adalet sahibi bir râvi olduğu anlamına gelmemektedir. Bir unvan olarak kullanılan bu kelime, ta‘dîl lafzı olabilmesi için “sikatün hâfızün”, “sikatün âkilun hâfızün” gibi râvinin güvenilir olduğunu belirten başka lafızlarla gelmelidir. Nitekim “hâfız” unvanıyla meşhur olduğu halde cerh edilen; Ebû Muâviye, Muhammed b. Yûnus el-Küdeymî ve Ebû Bişr Ahmed b. Muhammed el-Mus‘abî gibi râviler de vardır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, eş-Şâzekûnî, Muhaddis, el-Minkarî, Hâfız, Cerh, Ta‘dîl

Sulaymān b. Dāwūd al-Shāzakūnī and His Place in the Science of Hadith

Öz

This study aims to determine the place of Sulaymān b. Dāwūd al-Shāzakūnī who lived from the second half of the 2nd century Hijrī to the first third of the 3rd century Hijrī, and about whom both positive and negative evaluations were made, in the science of hadīth. Shāzakūnī lived in a period of intensive hadīth gatherings and riḥlas, and his name was mentioned together with Yaḥyā b. Ma‘īn, ‘Alī b. al-Madīnī, and Aḥmad b. Ḥanbal, and also he became famous as a "ḥāfiẓ". On the other hand, he has been refused. In this respect, there have been probable conflicting information and evaluations about him. The word Shāzakūn is a name given to those who were engaged in the trade of large garments made of linen in Yemen. Sulaymān b. Dāwūd was known as Shāzakūnī in honour of this profession of his father. He was also known as al-Minqarī because he belonged to the tribe of Minqar b. ‘Ubayd b. Qays. Shāzakūnī, who was also attributed to al-Basrī as he was born and raised in Basra tagged as Abū Ayyūb, and he became famous as a ḥāfiẓ. The date and place of Shāzakūnī's death are disputed, but the generally accepted view is that he died in 234 in Isfahān. Al-Shāzakūnī's contemporaries such as ‘Abd al-Razzāq, Ibn Abī Shaybah, Abū Zur‘a and other muhaddiths (hadīth scholars) described him as "aṣhāb al-hadīth", aḥfaẓ al-nās, "I have never seen a better ḥāfiẓ than him." and "the one who knows the science of hadith best". Shāzakūnī was also mentioned as a hadīth ḥāfiẓ in the books of ṭabaqāt. Ibn Sa‘d recorded him as the famous ḥāfiẓ, at the eighth rank among the muhaddiths of Basra, while Abū al-Shaykh ranked him fifth among the muhaddiths of Isfahan. Al-Ẕahabī described him as a rare scholar, and al-Suyūṭī introduced him as one of the best ḥāfiẓ who knew the chapters and subtleties of hadiths in their tabaqāts. Shāzakūnī, who also appears as a narrator in Shī‘a hadīth sources, travelled between Kūfa, Basra, Baghdad, and Isfahan to debate and write hadīth by attending scholarship councils. Among the authors of the Qutub al-Tis‘a, only Ahmad b. Ḥanbal, in his Faḍā’il al-ṣaḥāba, narrated two narrations from him with the sanad of his teacher Ibrahim b. Muhammad. Among the existing hadith sources, it is Abū Ya‘lā al-Mawsilī who directly narrated hadith from al-Shāzakūnī. Al-Ṭabarānī is the muhaddith who narrates most narrations from him in his work. Al-Rūyānī, Abū ‘Awāna, al-Kharaitī, al-Taḥāwī, al-‘Ajrī, al-Hākim al-Nīsābūrī, Abū Nu‘aym, al-Bayhaqī, and others narrated narrations from him in their works. Al-Shāzakūnī has “abandoned” and “superstitious” narrations such as "The sons of Benī Umayyah were shown to me in the form of monkeys and pigs ascending my pulpit, which bothered me greatly, so the Surat al-Qadr was revealed". Shāzakūnī's famous words such as "Knowledge is nothing but what you take a bath with." have taken their place in the sources. Among the Muhaddithis, Ibn Ḥibbān is the one who fully authenticated Shāzakūnī. Yahyā b. Maīn, Ahmad b. Ḥanbal, al-Bukhārī, Abū Ḥātim, al-Nasā’ī and others considered him weak for different reasons. When we take a "holistic view" of the sources that provide information about his life, it is understood that he was distinguished in some aspects in his period, that he exhibited attitudes that would harm these qualities in his later years, that he made mistakes in narrating hadith from memory because he lost his books, that some of his crimes were no more than an allegation, that he did not fabricate hadith on purpose, and that he was a delusional narrator and his narrations can be taken for “reputation”. The fact that al-Shāzakūnī is recorded as a prominent ḥāfiẓ does not by itself mean that he was a narrator with justice. In order for this word, which is used as a title, to be considered as ta‘dīl, it must be followed by other words that indicate that the narrator is trustworthy, such as "thiqa ḥāfiẓ" or "thiqa ʿāqil ḥāfiẓ". In fact, there are other narrators such as Abū Mu'awiya, Abū al-‘Abbās Muḥammad b. Yūnus al-Qudaymī, and Abū Bishr Aḥmad b. Muḥammad al-Mus‘abī who were famous with the title of hāfiẓ but were refuted.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, al-Shāzakūnī, Muhaddith, al-Minqarī, Ḥāfiẓ, Refute, Ta‘dīl

Kaynakça

• Âcurrî, Muhammed b. Hüseyn. Kitâbü’ş-Şerîʿa. thk. Abdullah b. Amr b. Süleymân. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, ts. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Feḍâʾilü’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1982.
• Alî el-Kârî, Nûrüddîn b. Sultân Muhammed el-Herevî. Şerḥu nuḫbeti’l-fiker fî Musṭalehi ehli’l-eser. thk. Muhammed Nizâr Gamîm vd. Beyrût: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Âşıkkutlu, Emin. “Cerh ve Ta‘dîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/394-401. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• Begavî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Muhammed. Muʿcemü’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Muhammed el-Emîn b. Muhammed. 5 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Beyân, 1421/2001.
• Bulgurcu, Kahraman. Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî ve Müsnedi. İstanbul: Kitap Dünyası, 2021.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2002.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. et-Târîḫu’l-evsaṭ. thk. Mahmûd İbrâhim Zayid. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Va‘î, 1397.
• Cûzekānî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. İbrâhîm. el-Eḥâdîs̱ü’l-ebâṭîl ve’l-menâkîr ve’ṣ-ṣıḥâḥ ve’l-meşâhîr. thk. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Firyevâî. 2 Cilt. Hindistan: Dâru’d-Da‘veti’t-Ta‘limiyye, 1422/2002.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Ebû Avâne, Ya‘kūb b. İshâk el-İsferâyînî. el-Müsned (Müstaḫrec). thk. Eymen b. Arîf ed-Dımaşkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1419/1999.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 7 Cilt. Suriye: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 5. Basım, 1430/2009.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah el-İsbehânî. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiyâʾ. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1416/1995.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ. el-Mu‘cem. Faysalâbâd: Dâru’l-Me‘mûn li‘t-Türâs, 1407/1986.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ. el-Müsned. thk. Hüseyn Selîm Esed. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1404/1983.
• Ebü’ş-Şeyh, Abdullāh b. Muhammed el-İsfahânî. Ṭabaḳātü’l-muḥaddis̱în bi-İṣfahân ve’l-vâridîne ʿaleyhâ. thk. Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1991.
• Harâitî, Muhammed b. Ca‘fer b. Muhammed. Mekârimü’l-aḫlâḳ ve meʿâlîhâ. thk. Eymen Abdülcâbir el-Buhayrî. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-‘Arabiyye, 1419/1998.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1403/1983.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Faḳīh ve’l-mütefaḳḳih. thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Yûsuf el-Azzâzî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1417/1996.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî (maʿrifeti uṣûli) ʿilmi’r-rivâye. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1357/1938.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. Şerefü aṣḥâbi’l-ḥadîs̱. thk. Mehmet Sait Hatipoğlu. Ankara: Dâru İhyâi’s-Sünneti’n-Nebeviyye, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu Baġdâd ve züyûlihî. thk. Mustafa Abdulbaki Atâ. 24 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Ebî Bek. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Husâmuddîn Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/1994.
• İbn Adî, Abdullâh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd vd. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• İbn Asâkir, Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkī. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Amr b. Ğurâme el-Amrevî. 80 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1271/1854.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matba‘atu Dâireti’l-Me‘ârifi’n-Nizâmiyye, 1326/1908.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. en-Nüket ‘ala kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rabî’ b. Hâdî. 2 Cilt. Medine: el-Câmi’atü’l-İslamiyye, 1404/1983.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Bustî. es̱-S̱iḳāt. thk. Muhammed Abdülmuîd Han. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1393/1973.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk el-İsfahânî. Fetḥü’l-bâb fi’l-künâ ve’l-elḳāb. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1417/1997.
• İbn Sa‘d, Muhammed el-Hâşimî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî. el-Mevḍûʿât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1386/1966.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ vd. 19 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i (aḫbâri)’l-vâhiye. thk. İrşâdülhak el-Eserî. 2 Cilt. Faysalâbâd: İdâretü’l-Ulûmi’l-Eseriyye, 1401/1981.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî. Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru Hicre, 1409/1988.
• Kandemir, Yaşar. “Hâfız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/78-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kurt, İsmail. “Ricâl Tenkidinde Teâruz: Râvî’nin Tevsik ve Tekzib’i Özelinde”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 22/2 (2022), 739-758.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb er-Râzî. el-Kâfî fi’l-ʿilmi’d-dîn. 10 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395/1975.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâluddîn Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Özçelik, Fikret. “Râvilerin Cerhine Delalet Eden Lafızlar: İbn Ebî Hâtim Örneği”. Artuklu Akademi 4/2 (2017), 51-74.
• Özçelik, Fikret. Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu -İbn Ebî Hâtim Örneği-. İstanbul: Nida Akademi, 2020.
• Râmhürmüzî, Hasen b. Abdirrahmân. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muhammed Acâc el-Hatîb. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn. el-Müsned. thk. Eymen Ali Ebû Yemânî. 2 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1416/1996.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Tedrîbu’r-râvî. thk. Mâzin b. Muhammed es-Sersâvî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1438/2016.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415/1994.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. Avadillah b. Muhammed vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu meʿâni’l-âs̱âr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr vd. 5 Cilt. Mısır: ‘Alemü’l-Kütüb, 1414/1993.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. Tehẕîbü’l-aḥkâm fî şerḥi’l-Muḳniʿa. thk. Hasan el-Mûsevî. 10 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1390/1891.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV. Yayınları, ts.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1983.
• Yılmazörnek, Betül. Ta‘dîl Lafzı ve Unvan Olarak Hâfız Terimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yücel, Ahmet. Hadis İlminde Tenkit Terimleri. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Zebîdî, Muhammed Abdurrezzak el-Huseynî Ebü’l-Feyz Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. 39 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, 1421/2000.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1382/1962.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1984.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 52 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1410/1989.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.