Antik Dönem İskenderiye Okulu'nun Fikri Bileşenleri: Antik Mısır Dini ve Hermetizm

Yıl 2024, Sayı: 19, 149 - 164, 30.06.2024

Nesim Aytepe

https://doi.org/10.52886/ilak.1455811

Öz

M.Ö. 332’de Büyük İskender tarafından fethedilen ve sonrasında Ptolemaios Hanedanı’nın yönetimi altında Mısır’ın başkenti olarak önem kazanan İskenderiye, kültür, bilim, ticaret ve eğitim açısından dikkate değer bir merkez haline gelmiştir. Bu dönemin dikkat çekici gelişmelerinden biri, bu şehirle bilinen İskenderiye Okulu’nun kurulmasıdır. İskenderiye şehrinin zengin kültürel ve bilimsel atmosferinin bir yansıması olarak ortaya çıkan İskenderiye Okulu, şehirde yaşayan neredeyse bütün kesimlerin ortak bir kültürel değeri hâline gelmiş ve farklı düşünce çevrelerine hizmet eden bir kurum olma vasfı kazanmıştır. Şehirdeki çeşitli etnik, dinî ve felsefi grupların, İskenderiye Okulu’nun gelişimine katkıda bulunduğu, ancak bu etkilerin çeşitlilik gösterdiği belirtilmektedir. Bu çalışma, Büyük İskender sonrası dikkate değer bir kültür, bilim ve eğitim merkezi haline gelen İskenderiye ve bu şehirde kurulan İskenderiye Okulu’nun fikri yapısını şekillendiren temel akımlardan olan antik Mısır dini ve Hermetizm üzerine yoğunlaşmaktadır. İskenderiye’nin çeşitli etnik, dinî ve felsefi grupların katkılarıyla bu iki akımın okulun düşünce yapısında nasıl belirleyici bir rol oynadığı ve okulun Helenistik düşünceyle olan bağının nasıl güçlendirildiği merak konusudur. İskenderiye Okulu’nun üzerinde kayda değer etkiler bırakan antik Mısır dininin, felsefe, bilim ve edebiyat alanlarında önemli bir tesire sahip olan Hermetizm’in, okulun yüzyıllar boyunca sürdürdüğü özgün karakterin temelini oluşturduğu düşünülmektedir. Bu çalışma, antik Mısır dininin ve Hermetizm’in İskenderiye Okulu’na nasıl ve hangi yollarla katkıda bulunduklarını ele alarak, okulun fikri mirasının daha iyi anlaşılmasını ve antik dünya tarihindeki kültürel ve felsefi etkileşimlerin geniş bir perspektiften değerlendirilmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Antik Mısır dininin ve Hermetik metinlerin, İskenderiye Okulu’nun politeistik yapısı ve Helenizm ile olan ilişkisi, İskenderiye’deki dinî, etnik ve kültürel çeşitliliğe uygun biçimde antik dönemde çeşitli topluluklar tarafından model olarak alınmasını sağlamıştır. İskenderiye Okulu’nu bir örnek olarak benimseyen Hıristiyan düşünürlerin, erken dönemlerde antik Mısır’ın pagan inançlarına ve Hermetik metinlere hâkim oldukları düşünülmektedir. Bu durum, erken Hıristiyanlık teolojisinin yorumlanmasında kritik öneme sahip ipuçları sağlamaktadır. Bu kapsamda, antik Mısır’ın pagan inançları ve Hermetik metinlerin, İskenderiye Okulu’nun politeist yapısı ve Helenizm ile ilişkisi yanı sıra Hıristiyanlık doktrinlerine etkileri incelenecektir. Bu, okulun bilim, felsefe ve edebiyat alanlarında merkezi bir rol oynamasının yanı sıra, inançlar ve felsefi akımlar arasındaki etkileşimleri açığa çıkarması açısından da önemlidir. Bu bağlamda araştırmamızda, antik Mısır dininin ve Hermetizm’in, İskenderiye Okulu’nun düşünsel yapısını şekillendirmekle kalmayıp, İskenderiye Hıristiyanlarını da düşünsel anlamda beslediği düşüncesine yer verilecektir. Ancak buradaki temel problem, bu etkileşimin nasıl ve hangi yollarla meydana geldiği yönündedir. Dolayısıyla çalışma, özellikle Hermetik metinlerin ve antik Mısır’ın dinî öğretilerinin, İskenderiye’de Hıristiyan düşüncenin şekillenmesinde nasıl bir rol oynadığı, Hıristiyan doktrinlerine nasıl etki ettiği ve bu sürecin dinamiklerinin nasıl işlediği üzerinde duracaktır. Çalışma, bu etkileşimlerin nasıl ve hangi yollarla meydana geldiğine dair bir perspektif sunmayı amaçlayarak, söz konusu süreçlerin daha iyi anlaşılmasını hedeflemektedir. Bu çalışmada, betimsel ve analitik yöntemler işlevsel bir şekilde kullanılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Antik Dönem, İskenderiye, İskenderiye Okulu, Antik Mısır Dini, Hermetizm

Intellectual Components of the Ancient Alexandria School: Ancient Egyptian Religion and Hermeticism

Öz

Alexandria, which was conquered by Alexander the Great in 332 BC and then gained importance as the capital of Egypt under the rule of the Ptolemaic Dynasty, became a remarkable center in terms of culture, science, trade and education. One of the remarkable developments of this period is the establishment of the Alexandria School, which is known with this city. The Alexandria School, which emerged as a reflection of the rich cultural and scientific atmosphere of the city of Alexandria, became a common cultural value of almost all segments living in the city and gained the characteristic of being an institution serving different circles of thought. It is stated that various ethnic, religious and philosophical groups in the city contributed to the development of the Alexandria School, but these influences varied. This study focuses on Alexandria, which became a remarkable cultural, scientific and educational center after Alexander the Great, and on Ancient Egyptian Religion and Hermeticism as the main movements that shaped the intellectual structure of the Alexandria School founded in this city. It is a matter of curiosity how these two, movements, with the contributions of Alexandria’s various ethnic, religious and philosophical groups, played a decisive role in the school’s thought structure and how the school’s connection with Hellenistic thought was strengthened. It is believed that Ancient Egyptian Religion, which had a significant impact on the Alexandria School, and Hermeticism, which had a significant influence on the fields of philosophy, science and literature, formed the basis of the unique character of the school over the centuries. This study aims to provide a better understanding of the intellectual heritage of the school and to evaluate the cultural and philosophical interactions in the history of the ancient world from a broad perspective by addressing how and in what ways Ancient Egyptian Religion and Hermeticism contributed to the Alexandrian School. The relationship between the Ancient Egyptian Religion and Hermetic texts with the polytheistic structure of the Alexandria School and Hellenism enabled it to be taken as a model by various communities in ancient times, in accordance with the religious, ethnic and cultural diversity in Alexandria. Adopting the Alexandrian School as an example, Christian thinkers are thought to have mastered the pagan beliefs of Ancient Egypt and Hermetic texts in the early periods. This provides critically important clues in the interpretation of early Christian theology. In this context, the relationship between Ancient Egypt’s pagan beliefs and Hermetic texts with the polytheist structure of the Alexandrian School and Hellenism, as well as their effects on Christian doctrines, will be examined. This is important because the school plays a central role in the fields of science, philosophy and literature, as well as revealing the interactions between beliefs and philosophical movements. In this context, our research will include the idea that Ancient Egyptian Religion and Hermeticism not only shaped the intellectual structure of the Alexandria School, but also nourished the Alexandrian Christians intellectually. However, the main problem here is how and by what means this interaction occurs. Therefore, the study will especially focus on how Hermetic texts and the religious teachings of Ancient Egypt played a role in the shaping of Christian thought in Alexandria, how they influenced Christian doctrines, and how the dynamics of this process worked. The study aims to provide a perspective on how and in what ways these interactions took place and aims to provide a better understanding of these processes. In this study, descriptive and analytical methods were tried to be used in a functional way.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Antiquity, Alexandria, Alexandria School, Ancient Egyptian Religion, Hermeticism

Kaynakça

• AT, Ancient Texts. “The Corpus Hermetica or The Writings Attributed to Hermes Trismegistus”. Erişim 12 Temmuz 2023. https://www.ancientexts.org/library/egyptian/hermetica/index.html.
• Altunay, Erhan. Mezopotamya ve Mısır Paganizmi. İstanbul: Destek Yayınları, 2019.
• Avcu, Ali. Karmatîler’in Doğuşu ve Gelişim Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=CwVIqqBuz1VkysVpueogATEhR-hAi4nC7126_NszSmDxEE4h2G_HGJl2c27Zyogw.
• Broek, Roelof van den. “Wasn’t Hermes a Prophet of Christianity Who Lived Long Before Christ?” Hermes Explains: Thirty Questions about Western Esotericism. ed. Marco Pasi vd. 54-60. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2019.
• COCN, Coptic Orthodox Church Network. “The Coptic Language”. Erişim 28 Kasım 2023. https://www.copticchurch.net/coptic_language.
• Doru, Nesim. Doğudan Batı’ya Köprü Süryaniler: Felsefe ve Çeviri Geleneği. Ankara: Mattek Yayınları, 2007.
• Drummond, James. Philo Judaeus the Jewish-Alexandrian Philosophy in Its Development and Completion. London: Williams And Norgate Company, 1888.
• Ebeling, Florian. Hermes Trismegistos’un Gizemi. çev. Mehmet Ali Erbak. İstanbul: Omega Yayınları, 2009.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 2 Gotama Budha’dan Hıristiyanlığın Doğuşuna. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 3 Muhammed’den Reform Çağına. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 3. Basım, 2003.
• Ferguson, Everett. Backgrounds of Early Christianity. Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 1993.
• Fogarty, Margaret Elizabeth. Egyptian Christianity: An Historical Examination of the Belief Systems Prevalent in Alexandria C.100 B.c.e. - 400 C.e. and Their Role in the Shaping of Early Christianity. Stellenbosch: University of Stellenbosch, 2004.
• Forster, Edward Morgan. Alexandria: A History and a Guide. North Carolina: University of North Carolina, 2018.
• Fraser, Peter M. Ptolemaic Alexandria. Oxford: Clarendon Press, 2001.
• Gür, Ali. “İslamofobi’nin Teo-Politik Kökenleri ve Güncel Yansımaları”. İlahiyat Akademi 18 (Aralık 2023), 1-30.
• Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi Yayınları, 1998.
• Hanrahan, Matthew. “Paganism and Christianity at Alexandria”. University Review 2/9 (Bahar 1962), 38-66.
• Kahil, Lilly. “Cults in Hellenistic Alexandria”. Alexandria and Alexandrianism. California: Getty Publications, 1996.
• MacLeod, Roy. İskenderiye Kütüphanesi: Antik Dünya’nın Öğrenim Merkezi. çev. Elif Büke. Ankara: Dost Kitabevi, 2006.
• Macrae, G. W. “Hermetic Literature”. New Catholic Encyclopedia. Washington: Thomson Gale, 2003.
• Makrîzî, Takiyyüddîn Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-mevâiz ve’l-iʿtibâr bi-zikri’l-hıtati veʾl-âsâr. Bağdat: Mektebetü’l-Musennâ, ts.
• Malaty, Fr. Tadros Y. The School of Alexandria Book One Before Origen. Jersey City: St. Mark’s Coptic Orthodox Church, 1994.
• Masri, Iris Habib. The Story of the Copts: The True Story of Christianity in Egypt. California: St. Anthony Coptic Orthodox Monastery, 1978.
• Matter, M. Histoire De L’école D’alexandrıe Comparée Aux Princıpales Écoles Contemporaınes. Paris: Libraire De L’universite De France, 2. Edition, 1840.
• OíLeary, De Lacy. How Greek Science Passed to the Arabs. London: Assyrian International News Agency, 1949.
• Onians, John. “From the Double Crown to the Double Pediment”. Alexandria and Alexandrianism, 127-141. California: Getty Publications, 1996.
• Robinson, James M. (ed.). The Nag Hammadi Library in English. New York: Harper San Francisco, 1990.
• Rudolph, Kurt. Gnosis: The Nature and History of Gnosticism. çev. Robert McLachlan Wilson. San Francisco: Harper San Francisco, 1987.
• Thomas, Carol G. Alexander the Great in His World. Malden, Mass: Blackwell Publishing, 2007.
• Trismegistus, Hermes. Corpus Hermeticum-Hermetik Öğreti. çev. Hürrem Gür Türer. İstanbul: Mavi Kalem Yayınevi, 2018.
• Turner, William. History of Philosophy. Boston: The Athenarum Press-Ginn Company, 1903.
• Vorlander, Karl. Felsefe Tarihi. çev. Mehmet İzzet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Weigall, Arthur E. P. Brome. Pavlos Hristiyanlığına Dair Bilimsel bir Eleştiri: Hristiyanlığımızdaki Putperestlik. İstanbul: Ozan Yayıncılık, 2002.