Abdulkâhir el-Bağdâdî’nin Usûlü’d-dîn Adlı Eserinde Çocukların İmanı Meselesi

Yıl 2024, Sayı: 19, 103 - 128, 30.06.2024

Mehmet Taşdelen

https://doi.org/10.52886/ilak.1459644

Öz

İslâm inanç sisteminin ana konularından biri imandır. İman, temel anlamda Allah’ın Hz. Peygamber aracılığıyla gönderdiği her şeyi kalp ile tasdik etmektir. İmana muhatap olan kimseye sorumluluk sahibi yani mükellef denir. Dini bir emirle muhatap olmanın çeşitli merhaleleri bulunmaktadır. Teklifin yapıldığı muhatabın durumunun uygunluğu anlamında ehliyetli olması gerekir. Ehliyeti; temyiz, bulûğ ve rüşd olmak üzere üç temel kavramla ifade etmek mümkündür. İlk kavramdan üçüncüsüne doğru ehliyetin kemâle erdiği anlamında tam ehliyetli olan muhatap tüm dini emirleri ve ibadetleri yerine getirmekle mükelleftir. Bu kavramların bir kısmını taşımayan çocukların durumu ve iman etmekle sorumlu olup olmadıkları konusunda farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Yani çocuklarda iman etmenin farz oluşu ve iman etmekle mükellef olmaları durumu nasıl anlaşılmalıdır? Bu problem İslâm kelâmında daha çok teklif çerçevesinde istitâat ve kudret kavramlarıyla beraber ele alınmaktadır. Klasik kelâm kitapları incelendiğinde çocukların imanla sorumlu olmalarıyla ilgili detaylı bilgiler toplu bir halde ve net bir şekilde işlenmemektedir. Genelde dolaylı ve kıyaslama yoluyla olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Abdulkâhir el-Bağdâdî’nin, Usûlü’d-dîn adlı eserine bakıldığında bu meseleyi ayrı iki başlık altında ele aldığı görülmektedir. Bağdâdî, diğer kaynaklarda pek geçmeyen bir şekilde çocukların iman etmesi üzerinde durmaktadır. Bağdâdî, iman bahsinde işlediği çocukların iman etmesinin vücûbiyeti ve çocukların iman etmelerinin durumu ile ilgili olarak önce muhalif görüşleri vermekte ardından kendi görüşlerini açıklamaktadır. Onun yaklaşımından ortaya çıkan sonuca göre öncelikle bir insanda imanın sıhhati ve marifet, aklın kemâline bağlanmaktadır. Akıl kâmil olursa iman ve marifetten söz edilebilir. Ardından imanın vacip olması zamanı ise akılla beraber bulûğunda olması gerektiğini şart koşmaktadır. Aklın tek başına yeterli olmayıp bulûğa ermenin de gerektiği vurgulanmaktadır. Bu ikisinin bir arada olmasından sonra nassın devreye girmesiyle vücûbiyetin başlayacağı belirtilmektedir. Böylelikle akıl ve bulûğ tek başına yeterli olmayıp ancak şer’î bir dayanakla vacipliği söz konusu olur. Bu nedenle daha çok nakilci bir yaklaşımın ağırlık kazandığı söylenebilir. Bağdâdî, çocukların buluğdan önce veya sonra iman edip etmemesini anne babasına göre değil de çocuğun kendi durumuna göre değerlendirmek gerektiğini savunmaktadır. Çocuk bulûğdan önce mü’min olarak vefatında Müslümanların gördüğü muameleyi görmesi gerektiği hatta vacip olduğunu belirtmektedir Ancak bulûğdan sonra kendi tercihi ile ebeveyninin İslâm dışındaki dinini seçmesi durumunda ise dinden çıkacağını belirtmektedir. Bu şekilde imanda şahsîliğin olması gerektiği üzerinde durduğu anlaşılmaktadır. Tüm bu bilgiler ışığında Bağdâdî’nin iman konusundaki genel yaklaşımının, mensubu olduğu Eş’arî geleneğin bir yansıması olduğunu söylemek mümkündür. Bağdâdî meseleleri işlerken önce muhaliflerinin görüşlerini vermekte ve delilleriyle doğru olmadığını ortaya koymaktadır. Ardından müntesibi olduğu mezhebinin yaklaşımıyla beraber kendi görüşünü de vererek hem düşüncesini hem de mezhebine olan bağlılığı göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Teklîf, İman, Çocukların İmanı, Abdülkâhir el-Bağdâdî, Usûlü’d-dîn.

The Issue Of Chıldren's Faıth In Abdulkāhır Al-Baghdādī's Usul Al-Dīn

Öz

One of the main subjects of the Islamic belief system is faith. In a basic sense, faith is to affirm with the heart everything that Allah has sent through the Prophet. The person who is the addressee of faith is called a responsible person, i.e. an obliged person. There are various stages of being addressed with a religious command. The addressee to whom the offer is made must be competent in the sense of the suitability of his condition. It is possible to express capacity with three basic concepts: appeal, puberty and rushd. From the first concept to the third, the addressee who is fully competent in the sense that the capacity has reached its maturity is obliged to fulfil all religious orders and worships. There are different approaches to the situation of children who do not have some of these concepts and whether they are responsible for believing. In other words, how should the obligatory belief in children and their obligation to believe be understood? In Islamic theology, this problem is mostly dealt with within the framework of the proposal together with the concepts of will and power. When the classical theological books are analysed, detailed information about the responsibility of children for faith is not treated in a collective and clear manner. It is generally understood to be indirect and by analogy. However, when we analize ‘Abd al-qāhir al-Baghdādī’s, Uṣūl al-dīn, we see that he deals with this issue under two separate titles. Al-Baghdādī emphasises the belief of children in a way that is not mentioned in other sources. Regarding the wujūb of children's belief and the status of children's belief, Baghdādī first presents the opposing views and then explains his own views. According to the results of his approach, first of all, the soundness of faith and knowledge in a human being depends on the perfection of the intellect. If the intellect is perfect, one can speak of faith and knowledge. Then, when faith becomes obligatory, he stipulates that it must be in puberty along with the intellect. It is emphasised that the intellect alone is not sufficient, but also the attainment of puberty is necessary. After the combination of these two, it is stated that wujūbiyyah will begin when the nass comes into play. Thus, reason and puberty alone are not sufficient, and wujūbiyyah can only be spoken of with a sharī‘ah basis. For this reason, it can be said that a more transmissionist approach has become dominant. Baghdādī argues that whether children believe before or after puberty should be evaluated according to the child's own situation, not according to his parents. He states that if the child dies as a believer before puberty, he should be treated as Muslims are treated and even obligatory, but if he chooses his parents' religion other than Islam by his own choice after puberty, he will leave the religion. In this way, it is understood that he emphasises the necessity of individuality in faith. In the light of all this information, it is possible to say that Baghdādī's general approach to faith is a reflection of the Ash‘arite tradition to which he belongs. While dealing with the issues, Baghdādī first presents the views of his opponents and shows that they are not correct with their evidences. Then, he gives his own opinion along with the approach of his sect, showing both his thought and his loyalty to his sect.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Offer, Faith, Children’s Faith, ‘Abd al-qāhir al-Baghdādī, Uṣūl al-Dīn

Kaynakça

• Abdulbâkī, Muhammed Fuâd b. Sâlih el-Mısrî. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât b. Ahmed el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse, thk. Abdulkerîm Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿad, thk. Muhammed Ali Neccâr - Abdulhalîm Neccâr. 11. Cilt. Kahire: 1965.
• Arıcı, Mehmet. Abdülkâhir el-Bağdâdî’nin Nübüvvet ve Âhiret Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Aruçî, Muhammed. Abdulkahir el-Bağdâdî ve el-Esma ve’s-Sıfat Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Atalay, Orhan. “Kur’an’da Sosyal Grup İfade Eden Kavramlar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 197-231.
• Ay, Mahmut. “Eş’ari Kelâmında İnsanın Sorumluluğu”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 17/2 (2004), 91-107.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-Devlet, 1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ, thk. Muhammed Osman el-Höşt. Kahire: Mektebetü İbn-i Sînâ, 1988.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣü’d-delâʾil, thk. Şeyh İmaduddîn Ahmed Haydarî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakafiyye, 1987.
• Bardakoğlu, Ali. “Bulûğ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/413-414. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/533-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bayram, İbrahim. “Kerrâmiyye Mezhebinin İman Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Aralık 2016), 115-146.
• Bayram, İbrahim. “Mu’tezile’de Çocukların Dinî Konumu”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (Ocak-Haziran 2020), 209-250.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu 1. Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Çağlayan, Harun. “Teklif Karşısında Çocukların Dünya ve Ahiretteki Durumu”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014), 399-424.
• Çavuş, Muhammed Murtaza - Esved, Hüseyin. “Bişr el-Mu’temir’in Sahife’sinde Edebî Eleştiri ve Belağate Dair Düşünceler.” Mîzânü’l-Hak: İslâmi İlimler Dergisi 14 (Haziran 2022), 203-226.
• Çelebi, İlyas. ”Nazzâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ el-Hanefî. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl-fıkh. thk. Halil Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Döndüren, Hamdi. “Âkıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/247. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Doğan, Hüseyin. Abd El-Kâhir el-Bağdâdî ve Yöntembilimine Eleştirel Bir Yaklaşım. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Doğan, Hüseyin. “Fırak Müellifi ‘Abdülkâhir El-Bağdâdî’de “İman” Kavramı”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 7/2 (Güz 2012), 83-108.
• Doğan, İsa. “İskâfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/551-552. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen, thk. Muhammed Nasuriddîn Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Maʿarif, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. tsh. Hamudeh Garabeh. Kahire: y.y., 1975.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne, thk. Abdulkadir el-Arnavud. Dımeşk: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1981.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdülkāhir el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Genç, Hafizullah - Aydın, Osman. “Hadis ve Kelâm İlimleri Açısından Müşrik Çocuklarının Ahiretteki Durumları II “Cehennem ve Tevakkuf Görüşleri Özelinde”. İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 7/2 (Güz 2021), 957-989.
• Gölcük, Şerafeddin. Kelâm Tarihi. Konya: Esra Yayınları, 1992.
• Irmaklı, Mustafa. Abdulkâhir el-Bağdâdî’nin Ehl-i Sünnet Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 2. Cilt. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 1119.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm b. en-Nîsâbûrî. el-İḳnâʿ, thk. Abdullah b. Abdülazîz el-Cibrîn. Riyad: y.y., 1408.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: ʿAlemü’l-Kütüb, ts.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Seyyid Kîlanî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Köse, Saffet. “Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-296. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd, thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçî. Ankara: İsam Yayınları, 2003.
• Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. İstanbul: Dâru’l-Mîzan, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. et-Temhîd li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd, nşr. Habibullah Hasan Ahmed. Kahire: Dâru Tabaati’l-Muhammediyye, 1986.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu’tezîle ve Ehl-i Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 121-146.
• Öz, Mustafa. “Dırâr b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/274-275. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özervarlı, M. Sait. “Kalânîsi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/223-224. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Uṣûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhya-i’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1963.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr el-Buhârî. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn/Maturidiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Sever, Mehmet. “ʿAbdülkāhir Bağdâdî’nin El-Farḳ’ında “Öteki”’nin Karakter Özellikleri”. e-makâlât 12/1 (Bahar 2019), 147-179.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Şahin, İskender. “Kur’ân’da Ehl Kavramına Bakış”. Mîzânü’l-Hak: İslâmi İlimler Dergisi 13 (2021), 55-81.
• Şahin, Mehmet Kenan. “Kerrâmiyye ve İman Kavramı”. Kader 16/1 (2018), 14-37.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. el-Muḫtaṣar İḫtilâfi’l-ʿulemâʾ. ihtisar, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî, thk. Abdullah Nezir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Beşairu’l-İslâmiyye, 1417.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Tuncer, Faruk. “Kur’an-ı Kerim’de Sosyal Grup İfade Eden Kelimelerin Nüzul Sürecindeki Değişimleri”. EKEV Akademi Dergisi 16/53 (2012), 1-24.
• Tunç, Cihat. “Ca’fer b. Harb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/549-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yar, Erkan. Müslüman Kelâmında Teklif ve Sorumluluk. Elazığ: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Yücedoğru, Tevfik. “Ebu’l Abbâs el-Kalânîsî’nin Kelâmî Görüşleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2011), 77-95.