Longing in Andalusian Arabic Poetry

Yıl 2024, Sayı: 19, 79 - 102, 30.06.2024

Harun Özel

https://doi.org/10.52886/ilak.1460033

Öz

Longing is one of the oldest themes in the Arabic poetic tradition. Imruʾ al-Qays (d. 540 [?]), one of the poets of the Jāhiliyya period, expressed his longing for the good old days and his beloved through the ruins of the place left by the departed lover in the prologue of the traditional ode called nesīb, and this method inspired the longing poems of many poets who came after him. In the subsequent centuries, the theme of longing continued to captivate poets, especially those who joined expeditions alongside the Islamic army. These poets, engaged in warfare, deeply felt the fear of not being able to reunite with their homeland, spouses, friends, and children and expressed their yearnings through their poetry. Undoubtedly, Andalusia was one of the places where poems of longing increased the most. The first examples of longing poems in Andalusia emerged during the Andalusian Umayyad period (756-1031). The first person to write a poem about longing in this period was ʿAbd al-Raḥmān al-Dāk̲h̲il (d. 172/788), the founder of the Umayyad State of Andalusia. These themes, which initially emerged as a longing for the East, gradually acquired a distinctive identity with the adoption of Andalusian lands as a homeland. During this period, the Andalusians' long-term travels to the East for reasons such as trade, pursuit of knowledge, or pilgrimage have been the most significant factors in the emergence of longing poetry unique to Andalusia. The turning point of the Andalusian longing poems is the period of Mulūk al-ṭawā'if, which coincides with the 5th/11th century (1031-1090). From the end of the al-Muwaḥḥid period (1130-1269), the loss of most of the lands, except for a limited area in the south, led some Andalusians to migrate to Maghrib and the East, separating them from their families and loved ones. All these factors led poets from the beginning of the era of the Mulūk al-ṭawā'if to turn intensively to poems on the theme of longing. As a result of this intense interest, which continued to increase from the end of the al-Muwaḥḥid period onwards, poems of longing diversified in terms of subject matter and developed greatly in terms of quantity and quality, becoming one of the three or four themes in which Andalusians surpassed Eastern poets. The feelings of longing, yearning, and separation echoing in their poetry have an important place in Andalusia's historical heritage. The works of these poets reflect not only the suffering of their times, but also the inherent human feelings of homesickness and longing. In this study, after giving a brief information about the development process of Andalusian longing poems, examples of Andalusian poets' poems that are thought to contain many real emotions such as pain, suffering and longing about their real lives are presented. It is aimed to make sense of these examples within the political, social and cultural framework of the period. The poetry samples are analyzed under five headings: homesickness, family longing, longing for friends, longing for lover and complaint of expatriation.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Andalusia, Andalusian Poetry, Longing, Exile.

Endülüs Arap Şiirinde Özlem

Öz

Özlem, Arap şiir geleneğindeki en eski temalardan biridir. Câhiliye dönemi şairlerinden İmruülkays (ö. 540 [?]), geleneksel kasidenin nesîb adı verilen giriş bölümünde göç edip giden sevgilinin terk ettiği yerde durup kalıntılar üzerinden eski güzel günlere ve sevgiliye özlemini dile getirmiş ve bu yöntemle kendisinden sonra gelen pek çok şairin özlem şiirlerine ilham kaynağı olmuştur. Sonraki asırlarda özlem teması, şairlerin ilgisini çekmeye devam etmiş, özellikle İslâm ordusuyla birlikte fethe katılan şairler, savaş halinde oldukları için memleket, eş, dost ve çocuklarına kavuşamama korkusunu en derinden hissetmişler ve şiirleri aracılığıyla özlemlerini dile getirmişlerdir. Şüphesiz özlem şiirlerinin en fazla artış gösterdiği yerlerin başında Endülüs gelmektedir. Endülüs’te özlem şiirlerinin ilk örnekleri Endülüs Emevîleri döneminde (756-1031) ortaya çıkmıştır. Bu dönemde özlemle alakalı ilk şiir nazmeden kişi Endülüs Emevî Devleti’nin kurucusu Abdurrahman ed-Dâhil’dir (ö. 172/788). Başlangıçta Doğu’ya özlem şeklinde ortaya çıkan bu temalar, zamanla Endülüs topraklarının vatan olarak benimsenmesiyle kendine özgü bir kimlik kazanmıştır. Söz konusu dönemde, Endülüslülerin ticaret, ilim tahsili veya hac ibadeti gibi nedenlerle Doğu’ya uzun süreli seyahatler yapmaları, Endülüs’e özgü özlem şiirlerinin ortaya çıkmasında en önemli etken olmuştur. Endülüs özlem şiirlerinin dönüm noktası 5./11. asra denk gelen Mülûkü’t-tavâif dönemidir (1031-1090). Bu dönemde Endülüs’ün yirmiden fazla küçük devletçiğe bölünmesi, bu devletçiklerin düşmanla mücadele yerine birbirleriyle mücadeleye girişmeleri, bazı şehirlerin Hıristiyan krallıkların eline geçmesine ve Endülüslülerin bir şehirden başka bir şehre göç etmelerine yol açmıştır. Muvahhidler döneminin (1130-1269) sonlarından itibaren ise güneyde sınırlı bir alan dışında toprakların çoğunun kaybedilmesi Endülüslülerin bir kısmının Mağrib ve Doğu’ya göç etmelerine, ailelerinden ve sevdiklerinden ayrılmalarına yol açmıştır. Bahsedilen tüm bu faktörler, Mülûkü’t-tavâif döneminin başlarından itibaren şairlerin yoğun bir şekilde özlem temasıyla ilgili şiirlere yönelmesini sağlamıştır. Muvahhidler döneminin sonlarından itibaren artarak devam eden bu yoğun ilgi neticesinde özlem şiirleri hem konu bakımından çeşitlenmiş hem de nicelik ve nitelik bakımından büyük bir gelişme göstererek Endülüslülerin, Doğulu şairleri geçtikleri üç dört temadan biri haline gelmiştir. Onların şiirlerinde yankılanan hasret, özlem ve ayrılık duyguları, Endülüs’ün tarihî mirasında önemli bir yer tutmaktadır. Bu şairlerin eserleri, sadece dönemlerinin acılarını değil, aynı zamanda insanın doğasında var olan vatan sevgisi ve özlem duygularını da yansıtmaktadır. Bu çalışmada Endülüs özlem şiirlerinin gelişim süreci hakkında kısa bilgi verildikten sonra Endülüslü şairlerin gerçek hayatlarına dair acı, ızdırap ve özlem gibi pek çok gerçek duyguyu barındırdığı düşünülen şiirlerinden örnekler sunularak bu örneklerin dönemin siyasî, sosyal ve kültürel çerçevesi içerisinde anlamlandırılması amaçlanmıştır. Şiir örnekleri; Vatan özlemi, aile özlemi, arkadaş özlemi, sevgiliye özlem ve gurbetten şikâyet olmak üzere toplam beş başlık altında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Endülüs, Endülüs Şiiri, Özlem, Gurbet.

Kaynakça

• ʿAbbâs b. Mirdâs es-Selemî. Dîvân. thk. Yahyâ el-Cebbûrî. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1991.
• Araz, Mehmet Ali Kılay. “İbn Zeydûn’un Şiirlerinde Vellâde İmajı”. Turkish Studies 14/2 (2019), 199-2018. 10.29228/TurkishStudies.22786
• ʿAtîk, ʿAbdulʿazîz. el-Edebu’l-ʿArabī fi’l-Endelus. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-ʿArabiyye, 1976.
• Aydin, Menekşe. Endülüs Arap Edebiyatında Kadın Şairler: Vellâde Bint Müstekfî-Billâh Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Balâfrîj, Ahmed - Halife, Abdulcelîl. el-Edebu’l-Endelusî. Tatvan-Mağrib: Matbaʿatu’l-Vahdeti’l-Mağribiyye, 1941.
• Buflâka, Seyfu’l-İslâm. “el-Ġurbetu ve’l-Ḥanîn fi’n-Naṣṣi’ş-şiʿri’l-Endeleusî beyne’s̠-S̠âbit ve’l-Muteġayyir”. Mecelletu Buhûsi Câmiʿati’l-Cezâyir 2/9 (Haziran 2016), 68-89.
• Çiftçi, Faruk. Endülüs Arap Edebiyatı -Hilafet Dönemi-. Konya: Dâru’l-Mirkât, 2022.
• Dâye, Muhammed Rıdvân. Fi’l-Edebi’l-Endelusî. Dimaşk - Beyrut: Dâru’l-Fikr - Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 2000.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyat Tarihi I Cahiliye Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2009.
• Göçemen, Yakup. “Mahmûd Sâmî el-Bârûdî’nin Şiirinde Özlem”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Aralık 2020), 167-202. https://doi.org/10.35209/ksuifd.768687
• Halilî, Mehâ Rûhî İbrâhim. el-Ḥânîn ve’l-ġurbe fi’ş-şiʿri’l-Endelusî “aṣru siyâdeti Ġırnata”. Nablus: Câmiʿatu’n-Necâhi’l-Vataniyye, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900.
• İbn Hafâce el-Endelusî. Dīvān. thk. ʿUmer Fârûk et-Tabbâʿ. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1994.
• İbn Zeydûn. Dīvān. thk. Yusuf Ferhât. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1994.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin. Dīvānu Lisānuddīn İbni’l-Ḫaṭīb. thk. Muhammed Miftâh. 2 Cilt. b.y.: Dâru’s-Sekâfe, 1989.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin. el-İḥâṭa fî aḫbâri Ġırnâṭa. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• İbnü’z-Zekkâk el-Belensî. Dīvān. thk. Afîfe Mahmud Dirânî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, ts.
• İsa, Fevzi. eş-Şiʿru’l-Endelusî fî ʿAṣri’l-Muvaḥḥidîn. İskenderiye: Dâru’l-Vefâʾ, 2007.
• İshakoğlu, Ömer. "Endülüs Arap Edebiyatının Gelişmesinde Kadın şairlerin Rolü". Nüsha 47 (2017), 149-172.
• Luhaydân, Nâsır Hamûd. “el-Ḥânîn ve’l-ġurbe fi’ş-şiʿri’l-Endelusî”. Mecelletu Külliyyeti’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyyeti’l li’l-Benât bi-Demenhûr 4/4 (2019), 462-512.
• Makkarî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed. Nefḥu’ṭ-ṭīb. thk. İhsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
• Meşe, Ramazan. “Endülüs Şiirinde Doğu’ya Özlem”. Artuklu Akademi 9/1 (Haziran 2022), 23-38. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1052501
• Özel, Harun. “Endülüs Şiirinde Peygamber Methiyeleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (Aralık 2022), 621-645. https://doi.org/10.18505/cuid.1139450
• Özel, Harun. Endülüs Şiirinde Zühd. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Râkıb, ʿÛmeriye - Hayre, Eslâ. Teymetu’l-ġurbe ve’l-ḥanīn fi’ş-şiʿri’l-Endelusī İbn Ḫātime unmūẕecen. Cezayir: Mevlâye et-Tâhir Üniversitesi, Lisans Tezi, 2018.
• Rîh, Muhammed Huveydâ. “Ṣûretu’l-ḥanîn fî şiʿri İbn Zeydûn dirâsetun fenniyye”. Girga Arap Dili Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi 5/21 (2017), 4445-4502.
• Şuceyrî, Muhammed ʿÂdil Muhammed. “eş-Şevḳ ve’l-ḥanîn tecelliyen li’t-taʿbîri’n-nefsî fî şiʿri resâi’l-müdüni’l-Endelusiyye”. Mecelletu’l-Fârâbî li’l-ʿUlûmi’l-İnsâniyye 2/2 (2023), 170-184.
• Uzunyaylalı, Muhammet Emin. Endülüs Arap Şiirinde Vatan Teması. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.