The Art of Humor and Examples from Mar‘ī ibn Yūsuf al-Karmī’s Work Ghizā‘u’l-arwāḥ bi’l-muḥādasat wa’l-muzāḥ

Yıl 2024, Sayı: 20, 189 - 217, 26.12.2024

Abdulhamit Turgut

https://doi.org/10.52886/ilak.1515457

Öz

The term mizāḥ (humor) not only means "joke, comedy, wit, quip" but also refers to the art of expressing thoughts adorned with jokes and witticisms. Additionally, in Arabic, the terms hazl, duʿāba, nukta, ṭurfa and laṭīfa are used synonymously with humor. The art of “mizah” is recognized as a type of the rhetoric art of badīʿ and has been found in the satires of Jāhiliyya poets and in the words of jesters who entertained people in palaces. During the Islamic period, some commentators interpreted certain verses of the Qur’an and cited some hadiths of the Prophet (peace be upon him) to argue that humor is forbidden. They even claimed that those who engage in humor should not have their hadith transmissions or testimonies accepted, as Islam calls people to seriousness. However, when we bring together the general views on this matter, it is understood that humor which destroys one's seriousness, takes matters lightly, or leads to enmity and hostility is prohibited, while other forms of humor are permitted. There are indeed reports that show the Prophet, the companions, and the early generations (al-salaf al-ṣāliḥ) engaged in humor. This understanding of humor was further developed during the Umayyad period and even became a profession for some. In the Abbasid period, just like in the previous era, a group famous for their humor emerged, and thus the art of humor continued to develop until the Ottoman period. Numerous works have been written on the art of humor across different cultures. Over time, these works, composed in various forms of humor, have contributed to a vast literature of humor. From the early period of Islam, many works have been penned that collect the anecdotes and stories of humor producers, and humor has found its place as a topic and heading in these works. The purpose of these works on the art of humor is to show Islam’s tolerance, its balanced and measured rulings, and also to demonstrate that Islam takes into account people’s tendencies to laugh, smile, and spend pleasant time with others, thereby providing psychological relief from the burdens of life. During the Ottoman Empire, many works on the art of humor were written. One of these is the work of Mar‘ī ibn Yūsuf al-Karmī (d. 1033/1624), a scholar of that period, titled Ghizā‘u’l-arwāḥ bi’l-muḥādasat wa’l-muzāḥ. The treatise contains examples regarding the legitimacy of humor, the general purposes of humor, how praiseworthy humor (al-mizāḥ al-maḥmūd) should be and its examples, how blameworthy humor (al-mizāḥ al-mazmūm) should be and its examples, examples of the Prophet’s humor, examples of the Companions’ humor, examples of the humor of the pious predecessors, the benefits of humor in difficult times, and stories that are both serious and humorous. In the first part of this study, the meaning of humor as a scientific discipline, its emergence, and its place, status, and historical development in Arabic literature are discussed. In the second part, the life and works of Mar‘ī ibn Yūsuf al-Karmī are examined. The third part covers the legitimacy of humor, the purposes of humor, praiseworthy humor, blameworthy humor, the humor of the Prophet Muhammad, the humor of the Companions, the humor of the righteous predecessors, the benefits of humor in difficult times, and examples of stories that lie between seriousness and humor.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Literature, Badīʿ, Humor, Mar‘ī ibn Yūsuf al-Karmī, Ghizā‘u’l-arwāḥ bi’l-muḥādasat wa’l-muzāḥ

Mizah Sanatı ve Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî’nin Ğizâ‘u’l-Ervâh bi’l-Muhâdeseti ve’l- Muzâh Adlı Eserinden Örnekler

Öz

Mizâh veya muzâh terim olarak, “şaka, güldürü, espri, nükte” gibi anlamların yanı sıra düşünceleri şaka ve nüktelerle süsleyerek anlatan söz ve yazı sanatını ifade eder. Ayrıca Arapçada hezl, düâbe, nükte, turfe ve latife kelimeleri mizahla eş anlamlı olarak kullanılan terimlerdir. Belagatın bedi ilminin bir çeşidi olarak kabul edilen mizâh sanatına, Câhiliye dönemi şairlerin hicivlerinde ve saraylarda insanları güldüren nedimlerin sözlerinde rastlanılmıştır. İslami dönemde mizâh sanatı ile ilgili Kur’an-ı Kerim’in bazı ayetlerini yorumlayanlar ve Peygamber’in (s.a.v.) bazı hadislerini delil göstererek mizâhın yasaklandığını, hatta mizâh yapanların hadis rivayetleri ve şahitliklerinin kabul olamayacağını savunmuşlardır. Zira İslam dini insanları ciddiyete davet ettiğini ileri sürmüşlerdir. Fakat genel olarak söz konusu görüşleri bir araya getirdiğimiz zaman, insanın ciddiyetini yok eden ve onu hafife alan, kin ve düşmanlığa sebep olan mizâhın yasaklandığı, bunun dışındaki mizâh çeşitlerine de izin verildiği anlaşılmaktadır. Zira Hz. Peygamber (s.a.v.), sahabe ve selef-i salihin dediğimiz neslin mizâh yaptığını gösteren rivayetler bulunmaktadır. Bu mizâh anlayışı, Emeviler döneminde geliştirilerek sürdürülmüş ve hatta bazılarınca bir meslek haline dönüştürülmüştür. Abbâsîler döneminde ise bir önceki dönemde olduğu gibi mizâhlarıyla meşhur bir tabaka oluşmuş ve bu şekilde mizâh sanatı Osmanlı dönemine kadar gelişimini sürdürmüştür. Mizâh sanatı ile ilgili farklı kültürlerde çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Zamanla bu farklı mizâh türlerinde kaleme alınan eserler geniş bir mizâh literatürünü teşekkül etmiştir. İslam’ın ilk döneminden itibaren mizâh üreticilerinin anekdotları ve hikâyelerini toplayan birçok eser de kaleme alınmış ve bu eserlerde mizâh bir konu ve başlık olarak yerini almıştır. Mizâh sanatı ile ilgili kaleme alınan bu eserlerin gayesi, İslam’ın hoşgörüsünü, hükümlerinin dengeleyici ve ölçülü olduğunu, ayrıca İslam’ın insanların gülme, tebessüm etme ve başkalarıyla hoş vakit geçirme eğilimlerini dikkate aldığını ve hayatın yüklerinden psikolojik olarak hafiflemeyi sağladığını gösterir. Osmanlı Devleti döneminde mizâh sanatı ile ilgili pek çok eser kaleme alınmıştır. Bunlardan biri de dönemin âlimlerinden Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî’nin (ö. 1033/1624), Ğizâ‘u’l-ervâh bi’l-muhâdeseti ve’l-muzâh adlı eseridir. Risale, mizâhın meşruiyetiyle ilgili örnekler, mizâhın genel olarak amaçları, mizâh-ı mahmûd’un (övülmüş mizâh) nasıl olması gerektiği ve örnekleri, mizâh-ı mezmûm’un (kınanmış mizâh) nasıl olması gerektiği ve örnekleri, Hz. Peygamber’in mizâh örnekleri, Sahabenin mizâh örnekleri, Selef-i salihinin mizâh örnekleri, zor zamanlarda mizâhın faydaları, ciddiyet ve mizâh arasında bulunan hikayeleri ihtiva etmektedir. Bu çalışmanın birinci bölümünde ilmî bir disiplin olarak mizâhın anlamı, mizâhın ortaya çıkışı ve Arap edebiyatındaki yeri, durumu ve tarihî gelişimi üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde, Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî’nin hayatı ve eserleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise mizahın meşruiyeti, mizâhın amaçları, mizâh-ı mahmûd, mizâh-ı mezmûm, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) mizâhı, Sahabenin mizâhı, Selef-i salihinin mizâhı, zor zamanlarda mizâhın faydaları, ciddiyet ve mizâh arasında bulunan hikayelerden örnekler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Edebiyatı, Bedî‘, Mizâh, Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî, Ğizâ‘u’l-ervâh bi’l-muhâdeseti ve’l-muzâh

Kaynakça

• Altınay, Ramazan. “Mizahın Ortaya Çıkışı ve İlk Örnekleri I”. Nüsha 4/15 (Güz 2004), 77-96.
• Aydın, Mustafa. Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi Sanatları. İstanbul: İşaret Yayınları 2018.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr, 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1399/1979.
• Çiftçi, Hasan. “Mizah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/206-208. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Doğan, Yusuf. “Hz. Peygamber ve Mizah”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi Dergisi 1/2 (Aralık 2004), 191-203.
• Durmuş, İsmail. “Mizah” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/205-206. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ebu Ğudde, Hasan Abdulğani. el-Mizah fi’l-İslam. Riyad: Câmiatu’l-Melik Suud, 1427/2006.
• Gazzî, Bedreddin Ebü’l-Berekât Bedrüddîn Muhammed b. Radıyyiddîn el-Gazzî el-Âmirî. el-Merâḥ fi’l-müzâh. thk. Seyyid el-Cümeylî. Kahire: y.y.,1406/1986.
• Gufeylî, Abdullah b. Süleyman. el-ʿAllâme Merʿî b. Yûsuf el-Hanbelî âssâruhü’l-ʿilmiyye. Riyad: Mecelletü’l-Buḥûsi’l-İslâmiyye, 1418/1997.
• İbn Ebî Tağlib, Abdülkâdir b. Ömer eş-Şeybânî. Neylü’l-meʾârib bi-şerhi delîli’t-tâlib. nşr. M. Süleyman Abdullah el-Eşkar. Kuveyt: y.y, 1403/1983.
• İbn Humeyd, Muhammed b. Abdillâh b. Alî el-Âmirî en-Necdî. es-Sühubü’l-vâbile ʿalâ darâʾihi’l-hanâbile. Mekke: Mektebetu Ahmed b. Hanbel, 1409/1989.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbni Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mekâyisu’l-luga. thk. Abdusselam Harun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1399/1979.
• İzgi, Cevat. “Necmeddin el-Gazzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/497-498. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Gazzî, Kemâleddin b. Muhammed el-Gazzî el-Âmirî. en-Naʿtü’l-ekmel. nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız – Nizâr Abâza. Dımaşk: Dâru’l-Fikir, 1402/1982.
• Kırbıyık, Kasım. “Mer‘î b. Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/185-187. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Köten, Akif. Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet'te İslam (Asr-ı Saadette Mizah). İstanbul: Beyan Yayınları, 1994.
• Maṭlûb, Aḥmed. Muʿcemü’l-muṣtalaḥâti’l-belâgiyye ve teṭavvüruhâ. Beyrut: ed-Dârü’lʿArabiyyeti’l-Mevsûʿât, 1427/2006.
• Mer‘î, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. Ğizâ‘u’l-ervâh bi’l-muhâdeseti ve’l-muzâh. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1418/1997.
• Mer‘î, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. Ekāvîlü’ss-sikāt. nşr. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Muessetü’r-Risale, 1406/1985.
• Mer‘î, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. Tahkīku’l-burhân fî şeʾni’d-duhân ellezî yeşrabühü’n-nâsü’l-ân. thk. Meşhûr Hasan. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Mer‘î, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. el-Fevâʾidü’l-mevzûʿa fi’l-ehâdîssi’l-mevzûʿa. nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Riyad: 1419/1998.
• Mer‘î, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. Mesbûkü’z-zeheb fî fazli’l-ʿArab. nşr. Ali Hasan Abdulhamid. Amman: Dâru Ammâr, 1408/1988.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbillâh el-Muhibbî el-Ulvânî el-Hamevî ed-Dımaşkī. Hulâsatü’l-esser fî (terâcimi) aʿyâni’l-karni’l-hâdî ʿaşer. nşr. Mustafa Vehbî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbillâh el-Muhibbî el-Ulvânî el-Hamevî ed-Dımaşkī. Nefhatü’r-reyhâne ve reşhatü tılâʾi’l-hâne. nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1387-89/1967-69.
• Necdî, Osman b. Bişr. ʿUnvânü’l-mecd fî târîhi necd. 7 Cilt. Riyad: 1402/1982.
• Pala, İskender. “Mizah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/208. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ ed-Dımaşkī. Muʿcemü’l-matbûʿâti’l-ʿarabiyye ve’l-muʿarrebe. 2 Cilt. Kahire: Matbau Serkîs, 1346/1928.
• Şattî, Muhammed Cemîl b. Ömer b. Muhammed eş-Şattî ed-Dımaşkī. Muhtasaru tabakāti’l-hanâbile. nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: y.y, 1406/1986.
• Tolan, Muhammet Bilal. “Abbâsi Sarayında Bir Mizâh Şairi: Ebû Dulâme”. Bingöl İlahiyat Dergisi 14 (Aralık 2019), 22-38. https://doi.org/10.34085/buifd.623921.
• Uz, Emin. “İslam Kültüründe Mizah ve Türk Edebiyatındaki Yansımaları: Cevâmiu’l-hikâyât Örneği”. The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (Tullis) 2/1 (2017), 20-39.