The Fuqaha’s Change of Sect in the History of Islamic Law

Yıl 2024, Sayı: 20, 127 - 160, 26.12.2024

Murat Nergis

https://doi.org/10.52886/ilak.1522942

Öz

From the 2nd century Hijri onwards, various disagreements began to emerge systematically among the fuqaha, and this situation paved the way for the formation of sects with an institutional structure. In the history of Islamic law, there are various sects that have transmitted to the present and have not. After the formation of the sects, the fuqaha became a follower of a certain sect, and explained their views within the framework of the sect to which they adhered, both in their practical life and in their fatwas and ijtihads. However, from time to time, the fuqaha left the sect to which they were originally affiliated and switched to another sect for various reasons. Some of the most well-known figures in the history of fiqh, such as Tahāwī, Ibn Ḥazm, Abū Ya'lā al-Farrā', al-Khatīb al-Baghdādī, and Āmidī, are only a few of the jurists who changed sects. Transferring from one madhhab to another is obligatory in two cases: First: If the jurist believes that the evidence of the new madhhab is more reasonable, then it is obligatory for him to convert to that madhhab. An example of this situation is that after Imam Shafi'i came to Egypt, some of the faqihs in the region who adhered to the Mālikī madhhab followed Imam Shafi'i and converted to his madhhab. Second: If a person who does not have sufficient knowledge of jurisprudence finds it easier for him to apply the rulings of the new madhhab rather than the evidence, then it is obligatory for him to convert to the new madhhab, and it is forbidden for him to delay. This is because practicing with any of the four madhhabs is better than remaining ignorant. Therefore, the conversion of an ordinary Muslim who does not have a certain level of fiqh knowledge or a jurist with a certain level of fiqh knowledge to another sect is a historical phenomenon. The transfer of a faqih with a certain level of fiqh knowledge from one sect to another, which has emerged as a historical reality, is usually based on reasons such as the result of a scholarly debate, the influence of the social environment, taking office in official and administrative authorities, the absence of members of a different sect in the region of migration, the student's disagreement with his teacher, hoping for benefits from foundations, a dream, the advantage of being subject to the sect prevalent in the region and the guidance of his teacher, etc. Apart from these main reasons, there were also transfers to another sect due to various reasons that we cannot gather under a separate heading, such as the encouragement of a relative, a close relative changing his sect, and reading the fiqh of the sect to which he was not a member. The fuqaha who changed sects mostly transferred to sects that still have adherents today. Transfers to sects that have no followers today, such as the Zahirite sect, have been very rare. Although the transfer of fuqaha from one sect to another sect was usually in the form of a transfer from one sect to another sect, sometimes there were cases where a jurist changed more than one sect. At the end of the study, one of the most important results of this study is that among the four main fiqh sects, the Shafi'i sect is the one with the most vibrant sectarian transfers. Another result is that the time period in which the sectarian transfers of the fuqaha intensified was the 7th-9th centuries BC and the 13th-14th centuries AD.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, The History of Islamic Law, Sect, Change of Sect, The Fuqaha’s Change of Sect

İslam Hukuk Tarihinde Fukahânın Mezhep Değiştirmesi

Öz

Hicri II. asırdan itibaren fukahâ arasında görüş ayrılıkları sistemli bir şekilde ortaya çıkmaya başlamış, bu durum mezheplerin kurumsal bir yapıyla teşekkül etmesine zemin hazırlamıştır. İslam hukuk tarihinde günümüze intikal eden ve etmeyen çeşitli mezhepler bulunmaktadır. Mezheplerin teşekkülünden sonra fukahâ belirli bir mezhebe tabi olmuş, gerek amelî yaşantısında gerekse fetva ve içtihatlarında bağlı olduğu mezhep çerçevesinde hareket etmiştir. Bununla birlikte zaman zaman fukahânın başlangıçta bağlı olduğu mezhebi bırakıp çeşitli sebeplerle başka mezhebe geçtiği de olmuştur. Tahâvî, İbn Hazm, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’, Hatîb el-Bağdâdî ve Âmidî gibi fıkıh tarihinin en tanınan simaları mezhep değişikliğine giden fakihlerden sadece birkaçıdır. Bir mezhepten başka bir mezhebe intikalin şu iki durumda vacip olduğu belirtilmiştir: Birincisi fakih olan kişinin, bir mezhebin delillerinin daha makul olduğuna inanması halidir. Bu durumda o mezhebe geçmesi onun için vacip olur. İmam Şâfiî’nin, Mısır’a gittikten sonra Mâlikî mezhebine bağlı bölgedeki bazı fakihlerin ona uyup mezhebine intikal etmeleri bu duruma örnektir. İkincisi yeterli fıkhî bilgiye sahip olmayan kişinin, delillerden ziyade bir mezhebin hükümlerini tatbik etmeyi kendisine daha kolay bulması halidir. Bu durumda da bu mezhebe geçmesi ona vaciptir.. Zira dört mezhepten herhangi biriyle amel etmek cahil kalmaktan evladır. Dolayısıyla belli bir düzeyde fıkıh bilgisine sahip olmayan bir Müslümanın veya fıkıh bilgisine sahip bir fakihin mezhep değiştirmesi tarihsel bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Fukahânın bağlı olduğu bir mezhepten başka bir mezhebe intikali, genellikle ilmî bir tartışmanın sonucunda, sosyal çevrenin etkisiyle, resmi ve idari makamlarda görev alma, göç edilen bölgede farklı mezhep mensubunun bulunmaması, talebenin hocasıyla anlaşamaması, vakıflardan menfaat umma, görülen bir rüya, bölgede yaygın olan mezhebe tabi olmanın avantajı, hocasının yönlendirmesi vb. sebeplere dayanmaktadır. Bunlardan başka müstakil başlık altında toplayamayacağımız; bir yakınının teşviki, yakın bir akrabasının mezhebini değiştirmesi, mensubu olmadığı mezhebin fıkhını okumasından dolayı gibi çeşitli sebeplerden dolayı da başka mezhebe intikaller olmuştur. Mezhep değiştiren fukahâ, çoğunlukla bugün de müntesipleri olan mezheplere intikal etmiştir. Zahirî mezhebi gibi bugün müntesipleri kalmamış mezheplere intikaller çok nadir vuku bulmuştur. Fukahânın müntesibi olduğu mezhepten başka bir mezhebe intikali, genellikle bir mezhepten diğer bir mezhebe intikal şeklinde olmuşsa da bazen de bir fakihin birden fazla mezhep değiştirdiği vakalar da görülmüştür. İşte bu makalede, tarihsel bir olgu olarak fukahânın mezhep değiştirmesi ele alınmıştır. Bu bağlamda fukahânın mezhep değiştirmesinin sebep ve sonuçları, tarih boyunca en çok hangi mezhebe geçiş olduğu ve mezhep değiştirmenin hangi yüzyıllarda yoğunlaştığı incelenmiştir. Çalışmanın sonunda dört temel fıkıh mezhebi içinde mezhep intikallerinin en canlı olduğu mezhebin Şâfiî mezhebi olduğunun ortaya çıkması bu çalışmanın en önemli sonuçlarından biridir. Fukahânın mezhep intikalinin yoğunlaştığı zaman diliminin hicrî 7-9. milâdî 13-14. yüzyıllar olması başka bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, İslam Hukuk Tarihi, Mezhep, Mezhep Değiştirme, Fukahânın Mezhep Değiştirmesi

Kaynakça

• Âlusî, Nu’man b. Mahmûd. Celâu’l-ayneyn bi-muhâkemeti’l-Ahmedeyn. Beyrût: Mektebetu’l-Asriyye, 2006.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Berhân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/370. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Hazm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/39-52. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Apaydın, H. Yunus. “Zâhiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/93-100. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Askalânî, İbn Hacer. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. Haydarabat: Dâiratu’l-Maârif, 1931.
• Askalânî, İbn Hacer. İnbâʾü’l-ğumr bi-ebnâʾi’l-ʿumri fi’t-târîh. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• Aygün, Abdullah. “Sem’ânî, Ebü’l Muzaffer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/463-464. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd medinetü’s-selâm. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2001.
• Baytar, Abdurrezzâk. Hilyetü’l-beşer fi tarihi’l-karni’s-salise aşar. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• Cenedî, Muhammed b. Yusuf. Kitâbü’s-sülûk fî ṭabakâti’l-ʿulemâʾ ve’l-mülûk. San’a: Mektebetü’l-İrşad, 1993.
• Ebû Zeyd, Bekr b. Abdullah. en-Nezâir. Riyad: Dâru’l-Âsime, 1412.
• Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. Beyrût: Dâru Sâdır, 1978.
• Hazrecî, Ali b. Hasan. el-Ukudu’l-lu’luiyye fî tarihi’d-devleti’r-Rasuliyye. Beyrût: Dâru’l-Âdâb, 1983.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddu’l-muhtâr ala’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Ukûdü’d-durriyye fî tenkîhi’l-fetâva’l-hâmidiyye. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
• İbnü’d-Dimyâtî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Aybek b. Abdullah Hüsami. el-Müstefâd min zeyli Târîh-i Bağdâd. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1978.
• İbnü’l-İmâd, Şihabuddin Ebu’l-Felah Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akrî. Şezarâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Dımaşk: Dâru İbni Kesir, 1989.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve takribü’l-mesâlik li-marifeti a’lâmi mezhebi Mâlik. Rabat: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1965.
• Kafes, Mahmut. “Ebû Hayyân el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/152-153. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kallek, Cengiz. “Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/253-255. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kallek, Cengiz. “Esed b. Furat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/366. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Kandemir, M. Yaşar. “Hatib el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/452-460. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Karaman, Hayreddin. “Fıkıh Mezhepleri”, www.hayrettinkaraman.net. Erişim 14 Eylül 2021. https://www.hayrettinkaraman.net/
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifîn. Beyrût: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2015.
• Kılıçer, M. Esad. İslam Fıkhında Rey Taraftarları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1975.
• Koca, Ferhat. “Mezhep”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/539. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed el-Mısrî. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Karaçi: y.y., 1914.
• Manzur, Ebu’l-Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükrim. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1998.
• Me’kul, Hâfız. İkmâlu’l-Kemâl. Kahire: Dâru’l-Kitabi’l-İslamî. 1963.
• Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî. Hulâsatü’l-eser fî a’yani’l-karni’l-hâdî aşer. Kahire: Matbaatü’l-Vehîbe, 1284.
• Murâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed. Silkü’d-dürer fî a’yâni’l-karni’s-sânî aşer. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1988.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şerif. Ravdatü’t-Tâlibîn ve Umdetu’l-Müftîn. Beyrut: Mektebu’l-İslâm, 1405.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Beyrût: Dâru’l Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed. Tedviîn fi ahbâri Kazvin. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1987.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000.
• Sehâvî, Şemsüddin b. Muhammed b. Abdurrahman. ed-Davʾü’l-lâmiʿ li-ehli karni’t-tâsiʿ. Beyrut: Dâru’l-Cîyl, 1992.
• Suyûtî, Celâlüddin. Buğyetu’l-vuât fi tabakâti’l-luğaviyyîni ve’n-Nuhât. Lübnan: Mektebetü’l-Asriyye, 1965.
• Suyûtî, Abdurrahman Celâlüddin. Cezîlü’l-mevâhib fî ihtilâfi’l-mezâhib. Kahire: Dâru’l-İtisâm, 1989.
• Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şafiiyyeti’l-Kübrâ. Beyrût: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1964.
• Şuhûd, Ali b. Nayif. el-Hulâsatu fî esbâbi ihtilâfi’l-fukahâ. Beyrut: y.y., 2008.
• Şühbe, Takıyyüddin İbn Kadı. Tabakâtü’ş- Şafiiyye. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Turan, Abdülbaki. “İbn Mâlik et-Tâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/169-171. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülkâdir-i Geylânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/234-239. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Üzüm, İlyas. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/526. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Venîs, Şeyh Ali. Hükmü’l-İntikali beyne’l-Mezâhibi’l-Fıkhiyye, (https://www.alukah.net/sharia/0/78641/ (Erişim 14 Eylül 2021)
• Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. el-Miyar’il-murib ve’l-câmiu’l-muğrib an fetâvâ ulemâi İfrikiyye ve’l-Endülüs ve’l-Mağrib. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1981.
• Yurdagür, Metin. “Cûzcânî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/97. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk el-Hüseynî el-Murtezâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmus. Kuveyt: Matbaatü’l-Kuveyt, 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber fî haberi men ğaber. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Beyrût: Beytu Efkâri’d-Devle, 2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târihü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a’lâm. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1994.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Muhtasaru el-muhtecu ileyhi min tarihi’l-Hâfizi ed-Debîsî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1985.
• Zîrîklî, Hayreddin. el-‘Alâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1980.