Shams al-Dīn al-Samarqandī’s Approach to the Subject of Burhānī Sciences and Scientific Questions in the Logic Section of his Work Entitled Bashārāt al-Ishārāt

Yıl 2021, , 679 - 694, 30.12.2021

Adem Evmeş

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1002956

Öz

In intellectual history, the annotations written on the main texts of philosophers who had an important place after the creation of philosophical and logical thinking became a tradition. One of the works on which annotations were written during this period is the work of Avicenna’s (d. 428/1037) named al-Ishārāt. This work, which is a summary of his philosophy, has been organized in two parts, including logic, physics and metaphysics. The first chapter, which deals with the logic issues, is ten nehic; the second part, which deals with physics and metaphysics, consists of ten namats. Scholars primarily such as Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210), Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī (d. 672/1274) and Sayf al-Dīn al-Āmidī (d. 631/1233) wrote annotations on this work. Bashārāt al-Ishārāt written by al-Samarqandī (d. 702/1303) who lived in the second half of the thirteenth century was one of the annotations written on al-Ishārāt. al-Samarqandī’s Bashārāt al-Ishārāt was a noteworthy annotation. Because this work is important in terms of revealing al-Samarqandī’s philosophical and logical approach and Avicenna's interpretation of the issues. In this study, we tried to examine al-Samarqandī’s views on proof sciences and scientific questions based on the logic section of his annotation by following the commentator method. We fictionalized the annotation via the “qāla- aqūlu” method and cited the al-Ishārāt text as a whole. al-Samarqandī annotated all three sections of al-Ishārāt. In the aforementioned annotation, al-Samarqandī made a classification as “namaṭ” and “nehij” based on Avicenna’s sub-headings and followed an arrangement including topics such as “apprehension”, “admonition” and “sign” existing within them. In classical logic, the comparison is examined in two sections in terms of its form and item. Comparisons in terms of items are examined in five sections as proof, dispute, rhetoric, poetry and fallacy. While premises expressing the truth create proof, premises not expressing the truth create dispute, rhetoric, poetry and fallacy. Avicenna divided scientific questions into three sections in the first partition and into six sections in the second partition. In the first partition he discussed scientific questions such as “what?”, “is it?” and “why?”. al-Samarqandī examined scientific questions in two sections as primary and secondary. According to al-Samarqandī “what?”, “is it?”, “why?” and “which?” were primary questions, while “how is it?”, “where is it?”, “when is it?”, “how much?” and “when?” were secondary questions. al-Samarqandī followed Avicenna and made explanations about scientific questions. Sciences have distinctive subjects, principles and issues. Concerning subjects, principles and issues, al-Samarqandī chose to explain Avicenna’s statements and contributed to clarifying the subject. al-Samarqandī examined sciences in three sections in terms of their subjects, which were “intertwined”, “proportional” and “opposite”. According to al-Samarqandī the subjects of sciences were named “intertwined” if they were more general than the subjects of specific sciences; “proportional” if sciences had one proportion to each other and only one thing was the subject of two sciences; and “opposite” in a reverse situation. Finally al-Samarqandī discussed the proof types. He divided the proof in question into two as “causality proof” and “existence proof”. It should be noted that al-Samarqandī not only explained Avicenna's views, but also included his own views in his commentary.

Anahtar Kelimeler

Logic, al-Samarqandī, Bashārāt al-Ishārāt, Avicenna, Scientific Questions

Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Beşârâtü’l-İşârât Adlı Eserinin Mantık Bölümünde Burhanî İlimler ve Bilimsel Sorular Konusuna Yaklaşımı

Öz

Düşünce tarihinde, felsefî ve mantıkî düşünce oluştuktan sonra önemli yere sahip olan filozofların ana metinleri üzerine yazılan şerhler bir gelenek oluşturmaktadır. Bu dönemde üzerine şerh yazılan eserlerden biri de İbn Sînâ’nın (öl. 428/1037) el-İşârât ve’t-tenbîhât adlı eseridir. İbn Sînâ’nın felsefesinin özeti niteliğindeki bu eser mantık, fizik ve metafizik konularını içerecek şekilde iki bölümde tertip edilmiştir. Mantık konularının işlendiği birinci bölüm on nehic; fizik ve metafizik konularının işlendiği ikinci bölüm ise on namattan oluşmaktadır. Bu eser üzerine başta Fahreddin Râzî (öl. 606/1210) olmak üzere Nasirüddin Tûsî (ö. 672/1274) ve Seyfeddin Âmidî (öl. 631/1233) gibi âlimler şerh yazmışlardır. 13. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Şemsüddin Semerkandî’nin (öl. 702/1303), Beşârâtu’l-İşârât adlı eseri de el-İşârât ve’t-tenbîhât üzerine yazılan şerhlerden birisidir. Semerkandî’nin Beşârâtu’l-İşârât’ı önemli bir şerhtir. Zira bu eser Semerkandî’nin felsefî ve mantıkî yaklaşımını ve İbn Sînâ’nın meseleler üzerine yorumunu ortaya koyması açısından önemlidir. Bu çalışmada Semerkandî’nin şerhinin mantık bölümünden hareketle, şârihin metodunu izleyerek burhanî ilimler ve bilimsel sorular üzerine düşüncelerini incelemeye çalıştık. Şerh, “kâle-ekûlu” yöntemiyle kurgulanmış ve el-İşârât metni bütünüyle alıntılanmıştır. Semerkandî, el-İşârât’ın üç bölümünü de şerh etmiştir. Söz konusu şerhte Semerkandî, İbn Sînâ’nın yapmış olduğu alt başlıkları da dikkate alarak “namat” ve “nehc” şeklinde bölümlemeye ve bunların kendi içinde var olan “vehim”, tembih” ve “işaret” gibi başlıkları da kapsayacak şekilde sıralamayı takip eder. Klasik mantıkta kıyas, sureti ve maddesi bakımından iki kısımda incelenir. Maddesi bakımından kıyaslar; burhan, cedel, hitabet, şiir ve muğalata olmak üzere beş kısımda incelenir. Yakîn ifade eden öncüllerden burhan meydana gelirken; yakîn ifade etmeyen öncüllerden ise cedel, hitabet, şiir ve muğalata meydana gelir. İbn Sînâ bilimsel soruları birinci taksimde üçe ayırırken, ikinci taksimde altı kısımda ele alır. Birinci taksimde “nedir?”, “mi?” ve “niçin?” bilimsel soruları ele alınır. Semerkandî ise bilimsel soruları asıl ve furû’ olarak iki kısımda inceler. Semerkandî’ye göre “ne”, “mi”, “niçin” ve “hangisi?” asıl soruları oluştururken; “Bu şey nasıldır?” “bu şey nerededir?”, “bu şey ne zamandır?” “kaç?” ve “ne zaman?” ikincil soruları oluşturmaktadır. Semerkandî, İbn Sînâ’yı takip ederek bilimsel sorular hakkında açıklamalarda bulunur. Bilimlerin kendilerine özgü konu, ilke ve meseleleri vardır. Semerkandî konu, ilke ve meseleler konusunda İbn Sînâ’nın ifadelerini açıklama yoluna giderek, konunun anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Semerkandî, bilimleri konuları bakımından “mütedâhil”, “mütenâsib” ve “mütebâyin” olarak üç kısımda inceler. Semerkandî son olarak burhan çeşitlerini ele alır. Söz konusu burhan “nedensellik burhanı (burhan-ı limmî)” ve “varlık burhanı (burhan-ı innî)” olarak ikiye ayrılır. Şunu ifade etmek gerekir ki Semerkandî, İbn Sînâ’nın görüşlerini açıklamakla kalmamış, kendi görüşlerine de şerhinde yer vermiştir.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Semerkandî, Beşârâtu’l-İşârât, İbn Sînâ, Bilimsel Sorular

Kaynakça

• Baga, Mehmet Sami. “el-İşârât ‘ın "Garip” Bir Şerhinin Müellifi: Şemsüddin Semerkandî ve Beşârâtü’l-işârât Adlı Eseri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2015), 221-246.
• Bolay, M. Naci. “Beş Sanat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/546-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Tarîfât: Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Ebherî, Esirüddin. Îsâgûcî-Mantığa Giriş-. çev. Hüseyin Sarıoğlu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2. Basım, 2016.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. İkinci Analitikler. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• Kâtibî, Ali b. Ömer. eş-Şemsiyye fî Kavâidi’l-mantıkiyye. thk. Mehdî Fazlullâh. Beyrut: el-Merkezü’s-sekâfi’l-‘Arabî, 1998.
• Kutbuddin Râzî. el-Muḥâkemât beyne şerḥayi’l-İşârât ve’t-tenbîhât (el-İşârât ve’t-tenbîhât içerisinde). 3 Cilt. Kum: Matbuat-i Dinî, 1383.
• Kutbuddin Râzî. Tahrîrü’l-kavâidi’l-mantıkiyye fî Şerhi’r-Risâleti’ş-Şemsiyye (el-Risâletü’ş-Şemsiyye içinde). thk. Muhsin Bîdârfer. Kum: Menşûrât-ı Bîdâr, 3. Basım, 1426.
• Kutluer, İlhan. “Mebde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/210-211. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kutluer, İlhan. “Muhammed b. Eşref es-Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/475-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Özpilavcı, Ferruh. Kâtibî Şemsiyye Risâlesi-Tahkik, Çeviri ve Şerh-. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Semerkandî, Şemsüddîn. Beşârâtü’l-İşârât. thk. Ali Ucabî. 2 Cilt. Tahran: Miras-ı Mektûb, 2021.
• Semerkandî, Şemsüddîn. Kıstâsu’l-Efkâr-Düşüncenin Kıstası-. çev. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2014.
• Semerkandȋ, Şemsüddin, İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs, çev. Yusuf Okşar - İsmail Yörük. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2020.
• Tûsî, Nasîrüddin. Şerḥu’l-İşârât (el-İşârât ve’t-tenbîhât içerisinde). thk. Kerim Feyzî. 3 Cilt. Kum: Matbuat-i Dinî, 1383.
• Türkmen, Ersan. “Şemsüddin Es-Semerkandî’nin Beşârâtu’l-İşârât Adlı Eserinde Kullandığı Şerh Metodu Ve Eserin İlahiyât Bölümünde Varlık Ve İlletleri Konusuna Yaklaşımı”. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/2 (2019), 231-256.