“Bıraktım” Lafzının Talâka Etkisi Üzerine Yazılmış Üç Risâlenin Neşir, Tercüme ve Değerlendirmesi

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 1, 31 - 62, 30.06.2025

Muharrem Yılmaz

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1617086

Öz

Bu makale, Osmanlı döneminde talâk kavramının belirli ifadeler çerçevesinde nasıl değerlendirildiğini ele alan üç risâlenin neşir, çeviri ve değerlendirmesini içermektedir. Risâlelerden ilki, Akifzâde Abdurrahim Efendi (1223/1808) tarafından ikincisi ise Şeyhülislam Sıdkızâde Ahmed Reşid Efendi (1249/1834) tarafından yazılmış olup, Türkçe’de “bıraktım” ifadesinin boşama anlamında kullanılabilirliğini incelemektedir. Üçüncü risâle de, Osmanlı şeyhülislamlarından Kadızâde Mehmed Tahir Efendi’ye (1253/1838) aittir ve Sıdkızâde’nin görüşlerine karşı bir reddiye niteliğindedir. Bu risâleler, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi koleksiyonunda 916 numara ile kayıtlı olup, Akifzâde Abdurrahim Efendi’nin risâlesi ise 48a-49a, Sıdkızâde Ahmed Reşid Efendi’nin risâlesi 45a-47a, Kadızâde Mehmed Tahir Efendi’ninki ise 47b-48a ve varaklarında yer almaktadır.
Akifzâde Abdurrahim Efendi, örfleşen ifadelerin niyet gerekmeksizin boşama hükmü doğurabileceğini savunur ve “bıraktım” lafzının bâin veya ric‘î talâk olarak örfleşmesi durumunda, niyete gerek olmadan boşamanın gerçekleşeceğini öne sürer. Sıdkızâde Ahmed Reşid Efendi, önce talâk konusunda genel geçer kural olan, sarih lafızlarla niyet olmaksızın; kinayeli lafızlarla ise niyet ve karineyle beraber talâkın gerçekleşeceği hususuna değinir. Sıdkızâde Ahmed Reşid Efendi, “bıraktım” ifadesini doğrudan boşama (sarih talâk) ifadesi değil, anlamını bağlama göre kazanan kinâyeli bir lafız olarak değerlendirir. Ardından, “bıraktım” lafzının boşama hususunda örf haline geldiği bilgisini ekler. Ona göre, boşamada kinâye bir lafız olarak örf haline gelen “bıraktım” kelimesi, niyet olmaksızın da bâin talâk sonucunu doğurur. Ahmed Reşid Efendi, muhtelif kaynaklardan yaptığı alıntılarla görüşünü destekler mahiyette çıkarımlar yapar. Kadızâde Mehmed Tahir Efendi ise, bu görüşe itiraz ederek, “bıraktım” lafzının örfte sarih veya kinâye olarak tek anlam üzere sabit olmadığını; örf içinde bâin (kesin) ve ric‘î (geri dönebilir) boşama şeklinde iki anlamı da karşılayabileceğini belirtir. Tahir Efendi’ye göre, bu tür bir lafız ancak niyetin açık olduğu durumda anlam bakımından belirgin hale gelebilir. Dolayısıyla, bâin boşama olarak örfleşmiş “bıraktım” kelimesi niyet olmasa da bâin boşamaya delalet eder iddiası yanlıştır; çünkü niyet, her halükârda belirleyicidir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh , Risâle , Akifzâde Abdurrahim Efendi , Sıdkızâde Ahmed Reşid Efendi , Kadızâde Mehmed Tahir Efendi.

Critical Edition, Translation, and Evaluation of Three Treatises on the Legal Effect of the Phrase ‘I Left His’ in the Context of Divorce

Öz

This article presents the critical edition and translation of three treatises that examine how the concept of ṭalāq (divorce) was interpreted in the Ottoman period within the framework of specific expressions. The first of these treatises was authored by ʿĀkifzāde ʿAbd al-Raḥīm Efendi (d. 1223/1808), and the second by the Şeyhülislām Ṣidqizāde Aḥmad Rashīd Efendi (d. 1249/1834), both of whom investigate whether the Turkish expression “bıraktım” (“I have left [his]”) can be understood as a declaration of divorce. The third treatise, penned by Qāḍīzāde Muḥammad Ṭāhir Efendi (d. 1253/1838), also an Ottoman Şeyhülislām, serves as a refutation of Ṣidqizāde’s opinions. These treatises are preserved in the Asʿad Efendi Collection of the Süleymāniyye Library under manuscript number 916. ʿĀkifzāde’s treatise is found on folios 48a–49a, Ṣidqizāde’s on 45a–47a, and Qāḍīzāde’s on 47b–48a. ʿĀkifzāde ʿAbd al-Raḥīm Efendi argues that expressions which have become customary can result in divorce without the necessity of intent. According to him, if the phrase “bıraktım” becomes a customary expression indicating either bāʾin (irrevocable) or rajʿī (revocable) divorce, then divorce would be effected without requiring intention. Ṣidqizāde Aḥmad Rashīd Efendi begins by outlining the standard rule in Islamic jurisprudence: that unequivocal expressions of divorce result in divorce without intent, whereas ambiguous expressions require both intent and contextual indicators. He classifies “bıraktım” not as an unequivocal (ṣarīḥ) expression of divorce, but rather as an ambiguous (kināyah) one whose meaning depends on the context. However, he also acknowledges that the phrase has, in some cases, become customary in signifying divorce. In such cases, he argues, “bıraktım”—even as a kināyah—may result in bāʾin divorce without the need for intent. He supports his claims through references to various classical sources. In contrast, Qāḍīzāde Muḥammad Ṭāhir Efendi objects to this interpretation, contending that “bıraktım” is not fixed in customary usage with a singular meaning as either ṣarīḥ or kināyah. According to him, the term can correspond to both bāʾin and rajʿī forms of divorce within custom, and thus remains ambiguous unless clarified by intention. Therefore, the claim that a phrase like “bıraktım”, even if customary, denotes bāʾin divorce without intent is incorrect, as intention remains essential in all cases.

Anahtar Kelimeler

Islamic Jurisprudence , Treatise , ʿĀkifzāde ʿAbd al-Raḥīm Efendi , Ṣidqizāde Aḥmad Rashīd Efendi , Qāḍīzāde Muḥammad Ṭāhir Efendi.

Kaynakça

• Akrî, Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed İbnuü’l-ammâd. Şüzüratü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Âlim b. Alâ, Feriduddin. el-Fetâva’t-Tatarḫâniyye. 20 Cilt. Diyobend: Mektebetü’z-zekeriyya, 2014.
• Aliyyu’l-kârî, Nureddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Sultan Muhammed. Fethu bâbi’l-inâye bi şerhi’n-Nukâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
• Altınsu, Abdulkadir. Osmanlı Şeyhülislamları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Bağdadî, İsmail Paşa b. Muhammed Emin b. Mîr Selim el-Bâbânî. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zünûn. 2 Cilt. Tahran: Dâru’n-Neşri’l-İslâmî, 1947.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-müellifîn. İstanbul: y.y., 1990.
• Bedir, Murteza. “Vikāyetü’r-Rivâye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), cilt 43, 106-108. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed b. Şihâb. el-Câmiu’l-vecîz fî mezhebi’l-imâm Azam Ebî Hanife en-Numan (el-Fetâvâ el-Bezzâziyye). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh tacu’l-luğa ve sıhahu’l-Arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-İlmi’l-Melâyîn, 1987.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed el-. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426.
• Hamevî, Muhammed Emin b. Fadlillah b. Muhibbuddîn el-Muhibbî. Hulâsetu’l-eser fî a’yâni’l-karni’l-hâdî aşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1431.
• Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdillah Yakut b. Abdillah er-Rûmî. Mu’cemu’l-buldân. 7 Cilt. Dâru Sâdır, 1995.
• Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdirrahman. ed-Durru’l-muhtâr şerhu tenvîri’l-ebsâr ce cami’i’l-bihâr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. Hâşiyetu reddi’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1966.
• İbn Mâze, Burhâneddîn Maḥmûd b. Aḥmed el-Bukhârî. el-Muḥîṭu’l-Burhânî fî’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmi, ts.
• İpşirli, Mehmet. “Ahmed Reşid Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 2, 122-123. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Katip Çelebi, Mustafa b. Abdillah el-Kastamonî. Süllemu’l-vusûl ilâ tabakati’l-fühûl. İstanbul: Mektebetu İrsikâ, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mucemü’l-müellifîn. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1431.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdi’l-hayy. el-Fevâidu’l-behiyye fî teracimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatu’s-Saadet, 1324.
• Mahbûbî, Ubeydullah b. Mesud el-Buhârî. Muhtasaru’l-vikâye mea şerhihi ihtisaru’r-rivâye. b.y.: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Ḥâfıẓüddîn ʿAbdullah b. Aḥmed b. Maḥmûd - Bektaş, Saʿid en-. Kenzü’d-Deḳâiḳ. b.y.: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslamiyye, 2011.
• Nesefî, Ömer b. Muhammed b. Ahmed b. İsmail Necmuddin. Tılbetü’t-talebe. Bağdat: el-Matbaatu’l-Âmire, 1311.
• Özcendî, Hasan b. Mansur b. Abdilaziz. Fetâvâ Kâdihân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2014.
• Remlî, Hayruddîn b. Ahmed. el-Fetâvâ el-Hayriyye li nef’i’l-beriyye alâm mezhebi’l-İmâm azam Ebî Hanife. Mısır: Bulak, 1300.
• Siğnakî, Hüseyin b. Ali. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye. b.y.: Camiatu Ümmi’l-kura, 1438.
• Tâhir Efendi, Bursalı Mehmed, Osmanlı Müellifleri (I-IV), haz. Ali Fikri Yavuz ve İsmail Özen, Meral Yayınevi, Beyazıt, ty..
• Ünal, Halit. “Bedâiʿu’s-Sanâiʿ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 5, 294. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Klavuzu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru â’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. nşr. Züheyr Fethullah. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.