An Examination of The Application of Financial Penalties Under Ta‘zīr in Islamic Law

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 1, 183 - 205, 30.06.2025

Zübeyir Aslan

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1630679

Öz

Islamic criminal law, including the field of transactions, has taken a series of deterrent measures to prevent violations within society. In this context, certain punishments such as retaliation (qiṣaṣ), compensation (diyah), and corporal punishment (ḥadd) have their nature and amount directly determined by the legislator (shariʿ) in the texts. These types of punishments cannot be altered by increasing or decreasing them, nor can they be interpreted differently depending on the individual or context, and they remain unchanged. Additionally, the penalties for certain crimes are indirectly mentioned in the texts. The form and amount of punishments, referred to as " taʿzīr " in Islamic jurisprudence, have been left to the discretion of the authorities, depending on the time and place. This method of punishment, which is applied by authorities through financial penalties for the violation of certain transactions and contracts, as well as unlawful actions, aims to correct, deter, and discipline. The failure to pay debts on time, and the resulting disputes between the parties, are among the leading economic problems today. Indeed, one often encounters delayed payments and penalties for such delays. In this regard, the delay interest and penalties for late payments arising in such contracts have been evaluated within this scope. In our study, the main issue of financial ta'zir punishment according to the different Islamic legal schools (maẕhabs) is discussed; accordingly, the statute of limitations, time periods, and the status of the delay interest and late payment penalties applied by various institutions, organizations, and individuals in the case of delayed payments are explored in line with the opinions and suggestions of contemporary Islamic jurists.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Taʿzīr , Financial Penalty , Delay Penalty , Monetary Fine.

İslâm Hukukunda Ta‘zîr Kapsamında Mali Cezaların Uygulanması Üzerine Bir İnceleme

Öz

İslâm ceza hukuku, muamelat alanı dâhil toplumdaki ihlalleri önlemek amacıyla birtakım caydırıcı tedbirler almıştır. Bu bağlamda kısas, diyet ve had gibi bazı cezaların mahiyet ve miktarı doğrudan şâri‘ tarafından naslarda belirlenmiştir. Bu tür cezalara, miktarda artma veya eksiltme yoluyla müdahale edilemez, aynı zamanda kişi ve konuma göre te’vil edilemez, değişiklik gösteremez. Bunun yanında birtakım suçların cezalarına naslarda dolaylı olarak değinilmiştir. Fıkıh literatüründe “ta‘zîr” olarak tabir edilen bu nevi cezalandırmaların şekil ve miktarının zaman ve zemine göre tespit edilmesi ulü’l-emre bırakılmıştır. Yetki sahibi kişilerin, insanların yaptıkları birtakım alışveriş ve sözleşmelerin ihlal edilmesi ile meşru olmayan bazı fiillerin yapılması dolayısıyla verilen mali müeyyidelerle uyguladıkları bu nevi cezalandırma yöntemi tedip, caydırma ve uslandırma amacını taşımaktadır. Borçların zamanında ödenmemesi ve bunun neticesinde tarafların nizaa düşmesi de günümüz ekonomik problemlerinin başında gelmektedir. Nitekim günümüzde sık sık temerrüde düşen borçlarla bunlara uygulanan gecikme cezalarıyla karşılaşılmaktadır. Bu itibarla bu tarz sözleşmelerde ortaya çıkan temerrüt faizi ile ödemeleri geciktirme cezaları bu kapsamda değerlendirilmiştir. Çalışmamızda ana problem olarak fıkıh mezheplerine göre mali ta‘zîr cezası ele alınmış; buna bağlı olarak zaman aşımı ve süreleri ile günümüzde çeşitli kurum, kuruluş ve kişilerin, borçların ödenmesinin geciktirilmesi durumunda uyguladıkları temerrüt faizi ile gecikme cezasının fıkhî durumu, yakın zaman İslâm hukukçularının görüş ve önerileri doğrultusunda araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , Ta‘zîr , Mali Müeyyide , Gecikme Cezası , Para Cezası.

Kaynakça

• Abduşşâfî, Muhammed Abdullatif. el-Âlemu’l-İslâmî fi’l-asri’l-Umevî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2008.
• Abdulbaki, Muhammed Fuâd. el-Lü’lü’ ve’l-Mercân fî ma ittefeka aleyhi’ş-Şeyhân el-Buhârî ve’l-Müslim. 1 Cilt. Kahire: Darü’l-hadîs, 2013.
• Akbulut, İlhan. “İslâm Hukukunda Suçlar ve Cezalar”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 2/1 (2003), 168-181.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1992.
• Aldershewi, Amer - Khaled, İbrahim. “Usul-i Fıkıh Açısından Mali Müeyyide Olarak Tazir Cezası”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 613-635.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-. Takrîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Haydarabad: Dairetü maârifi’n-nizamiyye, 1909.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-karî Şerhu Sahîhi’l-Buharî. 25 Cilt. Beyrut: Darü’l-fikr, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “TDV İslâm Ansiklopedisi”. Ceza. C. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bardakoğlu, Ali. “TDV İslâm Ansiklopedisi”. Garâmet. C. 13. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Başoğlu, Tuncay. “Maâyîrü’t-ta’zîr”. İslâm Araştırmaları Dergisi 24 (2010), 79-127.
• Beki, Abdulaziz. İslam’da Güncel Ticari Meseleler. İstanbul: Bekke Yayıncılık, 2. Basım, 2005.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-i İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Rabbani Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Sahîhu’l-Buhârî. Dimaşk: Dârü’l-Mustafa, 2011.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-kınâʿ ʿan (metn)i’l-İknâ. 15 Cilt. Suudi Arabistan: Vüzaretü’l-adli fî’l-memleketi’larabiyyeti’s-Saûdiyye, 2008.
• Bûtî, Muhammed Said Ramazan. el-Fıkhü’l-mukâren. Dimaşk: Darü’l-fikr, 1981.
• Cemel, Süleymân b. Ömer b. Mansûr el-Uceylî el-Ezherî el-. Şerhü Menheci’t-tullâb. 5 Cilt. Darü’l-fikr, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli. Beyrut: Darü’n-nefâis, 3. Basım, 2012.
• Dereci, Mustafa. “İslami Finansta Gecikme Cezası Uygulamaları”. BEYDER 15/2 (11 Kasım 2020), 131-142.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebi Davud. thk. Şuayb Arvavût. Suudi Arabistan: Darü’r-risale’l-alemiyye, 2009.
• Ebû Ruhayye, Macid Muhammed. “İslâmda Malî Ta‘zîr Cezası”. çev. Nihat Dalgın. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1999), 313-334.
• Esen, Hüseyin. İslâm Hukukunda Malî Cezalar. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Feyyûmî, Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu’l-münîr fi ğarîbi’ş-Şerhi’l-kebîr. thk. Eymen Abdurrezzâk eş-Şevâ. 1 Cilt. Dimaşk: Dârül-feyhâ, 1. Basım, 2016.
• Hafîf, Ali el-. İslâm Hukukuna Göre Hukukî İşlemler ve Hükümleri (Eşya ve Borçlar Hukuku). thk. Rahmi Yaran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2020.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah el-. Şerhu’l-Haraşî, ʿalâ Muhtasarı Halîl. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-fikr, 2. Basım, 1899.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed. Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’-ticariyetü’l-kübra, 1983.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Mısır: Mustafa el-Babî el-Halebi ve Evlâdühü, 2. Basım, 1966.
• İbn Arafe, Muhammed b. Ahmed ed-Düsûkî. Hâşiyetü’d-Düsûkî ala’ş-Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. Darü’l-fikr, ts.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî. Tebsıratü’l-hükkâm fî usûli’l-akzıye ve menâhici’l-ahkâm. 2 Cilt. Mektebetü’l-külliyâti’l-ezheriyye, 1. Basım, 1986.
• İbn İlân, Muhammed b. İlân es-Sadiki. el-Futuhâtü’r-rabbâniyye alâ’l-ezkâri’n-Nevâviyye. 7 Cilt. Mısır: Cemiyyetü’n-neşri ve’t-telif el-ezheriyye, ts.
• İbn Kayyım, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. eT-Turuku’l-hükmiyye fi’s-siyâseti’ş-şer’iyye. Mektebetü Darü’l-beyân, ts.
• İbn Kudame, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türki. 15 Cilt. Riyad: Darü Alemi’l-kütüb, 3. Basım, 1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. 5 Cilt. Suudi Arabistan: Darü’r-risale, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lîsânü’l-’Arab. Kahire: Darü’l-maârif, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râʾik Şerhu Kenzi’d-Dekâik. 8 Cilt. Darü’l-kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Mecdüddîn Abdusselam el-Harrânî. el-Hisbetü fi’l-İslâm ev vazîfetü’l-hükûmeti’l-İslâmiyye. Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm. Mecmû’u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed İbn Kasım. 35 Cilt. Medine: Mecme’u el-Melik el-Fehd, 2004.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdilvahid es-Sivâsî. Fethu’l-kadîr Şerhu’l-Hidâye. 10 Cilt. Mısır: Mustafa el-Babî el-Halebi ve Evlâdühü, 1. Basım, 1970.
• Kalyûbî, Ahmed Selame - Umeyre, Ahmed Berelsi. Hâşiyeta Kalyûbî ve Umeyre. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-fikr, 1995.
• Kılınç, Ahmet. “Mecelle’ye Göre Zamanaşımı: Uygulamada Görülen Aksaklıklar ve Çözüm Önerileri”. 185-225. Türkiye Adalet Akademisi, ts.
• Komisyon. “Faizsiz Finans Standartları”. İstanbul: TKBB Yayınları, 2024.
• Komisyon. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. 2 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2019.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta. thk. Beşşar Avvad Maruf - Mahmud Muhammed Halil. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1991.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Müdevvene. 4 Cilt. Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1994.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkamü’s-sultaniyye. Kahire: Darü’l-hadîs, 2006.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu’cemü’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahihu Müslim. Kahire: Dârü ihyai’t-turâsi’l-’arabî, 1955.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. 9 Cilt. Kahire: İdaretü’tabaatı’l-müniriyye, 1928.
• Osmânî, Muhammed Takî. Buhûsun fi kadâyâ fıkhiyye muasıra. 2 Cilt. Dimaşk: Darü’l-kalem, 2. Basım, 2011.
• Osmânî, Muhammed Takî. Fıkhü’l-büyû’ ’ale’l-mezahibi’l-arba’ah. 2 Cilt. Dimaşk: Darü’l-kalem, 1. Basım, 2021.
• Özel, Ahmet. TDV Dinî Terimler Sözlüğü. 2 Cilt. Ankara: İSAM Yayınları, 2023.
• Özel, Ahmet. TDV Dinî Terimler Sözlüğü. 2 Cilt. Ankara: İSAM Yayınları, 2023.
• Sadî, Ahmed Muhammed Said es-. “Hükmü’ta’zîri bi’l-mâl”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 283-308.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed el-Halvetî es-. Hâşiyetü’s-Sâvî alâ’ş-Şerhi’l-Kebîr. 4 Cilt. Darü’l-Maârif, ts.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-fikr, 2. Basım, 1983.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ eş-. el-İʿtisâm bi’s-sünne. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Darü İbnü’l-Cevzî, 2008.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. Neylü’l-evtâr. 8 Cilt. Mısır: Darü’l-hadîs, 1993.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. et-Tenbîh fî fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. Beyrut: Darü’l-Erkam, 1. Basım, 1997.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. el-Câmiu’s-Sahîh, (Thk. Ahmed Muhammed Şakir). Kahire, ts.
• Trablusî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Halîl. Muʿînü’l-hükkâm fîmâ yetereddedü beyne’l-hasmeyni mine’l-ahkâm. Beyrut: Darü’l-fikr, ts.
• Tunçomağ, Kenan. Türk Borçlar Hukuku. İstanbul: Sermet Matbaası, 1976.
• Ûdeh, Abdulkadir. et-Teşrî’u’l-cinâiyyî’l-İslâmî. 2 Cilt. Dimaşk: Müessesetü’r-risâle Nâşirûn, 3. Basım, 2013.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed ez-. “Hel yukbelü şer’an el-hukmu alâ’l-medîni’l-mumâtıli bi’t-ta’vîdi alâ’d-dâin”. Mecelletü ebhâsi’l-iktisâdi’l-İslâmi 2/2 (1975), 215-219.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. 10 Cilt. Dimaşk: Darü’l-fikr, 2. Basım, 1985.
• Zürkânî, Ebû Muhammed Abdülbâkī b. Yûsuf b. Ahmed ez-. Şerhu’z-Zürkânî alâ Muhtasarı Halîl. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• el-Mevsûʿatü’l-fıkhiyye’l-Kuveytiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vüzâretü’l-evkâf ve’şü’ûni’-İslâmiyye, 2006.