تجلِّيات قانون المطابقة الخلدونيَّة في النقد المعاصر للروايات الحديثيّة: دراسة نقديّة تحليليّة

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 2, 523 - 546, 30.12.2020

Musab Hamod

https://doi.org/10.5281/zenodo.4399173

Öz

الملخَّص: إنّ مطابقة الخبر للواقع دليلُ صدق الخبر، لكنَّ ابن خلدون فسَّر المطابقة على غير تفسير الأصوليين، وأثَّرَ هذا التفسير في النقد المعاصر للروايات الحديثيّة؛ لأنه نوعٌ من النقد خارجَ إطار دراسةِ الإسناد التقليديّة. ومشكلة البحث أنَّ ابن خلدون نفسَه ميَّز بين الروايات التاريخية والحديثيَّة فقيَّمَ التاريخيّة بالمطابقة وقيَّم الحديثيّة بقوانينِ الإسناد، لكن رُوّادَ المدرسة العقليَّة كأحمد أمين والشيخ رشيد رضا مالوا إلى تعميم نظريَّة ابن خلدون في المطابقة لتشملَ الأخبار مُطلقاً التاريخيَّة منها والحديثيّة، فكان ينبغي كشف تجلِّيات قانون المطابقة الخلدونية على الروايات الحديثية في العصور الأخيرة. والهدف من البحث بيانُ اختلاف المطابقة الخلدونية عن الأصولية، وبيانُ مظاهر تأثير المطابقة الخلدونية في النقد المعاصر للروايات الحديثية، وبيان الأخطاء التي ارتكبها بعض رواد المدرسة العقلية في معرض تصدير المطابقة الخلدونية من النطاق التاريخي إلى الحديثيّ. وقد اتَّبعت في البحث المنهج النقدي التحليلي، ووصلت فيه إلى نتائج أهمها خطأ ما نُسِب إلى الإمام أبي حنيفة من تضعيف الحديث بالفعل النفسي، وتعسُّفُ المدرسة العقلية في نقلِ المطابقة الخلدونية إلى مجال الحديث الشريف.

Anahtar Kelimeler

الحديث, ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻤﻄﺎﺑﻘﺔ, اﺑﻦ ﺧﻠﺪون, إسناد, اﻟﻤﺪرﺳﺔ اﻟﻌﻘﻠﻴﺔ

İbn Haldûn’un Mutabakat Kanununun Hadis Rivayetlerinin Çağdaş Tenkidindeki Yansımaları: Eleştirel Analitik Bir Çalışma

Öz

Haberin vakıaya mutabakatı doğruluğunun delilidir. Ancak İbn Haldûn, mutabakatı usulcülerden farklı yorumlamış bu da çağdaş hadis tenkidini etkilemiştir. Zira onun mutabakata yaklaşımı geleneksel isnâd çalışmalarının çerçevesi dışına çıkmıştır. Bu noktada araştırmamızın problemini İbn Haldûn’un tarih ve hadis rivayetlerini birbirinden ayırması; tarihi olanları mutabakat, hadisleri ise isnâd kurallarıyla değerlendirmesi ve bunun yanı sıra söz konusu mutabakat teorisinin Ahmed Emîn ve Reşid Rıza gibi akılcı ekolün önde gelenleri tarafından tarihi haberlerle birlikte hadisi kapsayacak şekilde genelleştirilmesi oluşturmaktadır. Dolayısıyla İbn Haldûn’un mutabakat teorisinin son yüzyıllardaki hadis rivayetlerine yansımalarının ortaya konulması gerekmektedir. Buradan hareketle çalışmamızda İbn Haldûn’un mutabakat teorisinin usul ilmiyle olan farkının açığa kavuşturulması, modern hadis tenkidinde görülen etkisinin izahı ile tarihi kapsamdan hadis alanına aktarılmasında akılcı ekolün düştüğü hataların tespiti amaçlanmıştır. Araştırmada eleştirel analitik yöntem izlenmiş ve bazı bulgular ortaya konulmuştur. Araştırmada ulaşılan sonuçlardan en önemlileri, İmam Ebû Hanife’nin şahsi kanaatiyle hadisleri zayıf gördüğü şeklindeki bilginin hatalı ve İbn Haldûn’un mutabakat teorisinin hadis-i şerîf alanına aktarılmasının akılcı ekolün bir istismarı olduğudur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Mutabakat Kanunu, İbn Haldun, İsnâd, Akılcı Ekol

Manifestations of Ibn Khaldun’s Conformity Law in the Contemporary Criticism of Ḥadith Narrations: An Analytical Critical Study

Öz

The conformity of the news to the reality is evidence of the rightness of the news, but Ibn Khaldun explained the conformity differently from the methodologist, and this explanation affected the contemporary criticism of hadith narrations since it is a type of criticism that is outside the framework of studying the traditional isnād. The research problem arises since Ibn Khaldun himself distinguished between hadith and historical narrations, using the conformity to evaluate the historical narration, whereas he evaluated ḥadith narrations through isnād regulations. However, the pioneers of the rationalist school, such as Ahmad Amin and Rashid Riza were inclined to generalize Ibn Khaldun’s conformity theory to involve all news, namely the historical and hadith one. Therefore, a necessity arises to explore the manifestations of applying Ibn Khaldun’s conformity law on hadith narrations in recent centuries. The research objective of this study is to show the differences between Ibn Khaldun’s conformity and the methodologist as well as reveal the effect of Ibn Khaldun’s conformity on hadith narrations in contemporary criticism and to identify the mistakes that the rationalist school has fallen into in transferring it from the historical context to the field of hadith. The analytical critical approach was adopted in this study, whereby several findings were showed. The most important results of the study are that the knowledge Imam Abū Ḥanīfa considers the ḥadith weak in his personal opinion is erroneous and that the transfer of Ibn Khaldun’s conformity theory to the field of holy hadith is an abuse of the rationalist school.  

Anahtar Kelimeler

Ḥadith, Conformity Law, Ibn Khaldun, Isnād, Rationalist School

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel. el-Musned. thk. Aḥmed Şâkir. Mıṣır: Dâru’l-Ma‘ârif, 1950.
• Alâeddin el-Buḫârî; ‘Abdulazîz b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfu’l-esrâr şerḥu Uṣûl el-Bezdevî. Ḳāhira: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 4 Cilt, ts.
• el-‘Aṭṭâr, Ḥasan b. Muḥammed b. Maḥmud. Ḥâşiyetu’l-‘Aṭṭâr ‘alâ şerḥi’ Celâl el-Maḥallî ‘alâ cem‘i’l-cevâmi‘. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l‘İlmiyye, 2 Cilt, ts.
• el-Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilḫâliḳ el-Basrî, Musnedu’l-Bezzâr, thk. Maḥfûẓ er-Raḥmân Zeynullah vd. el-Medîne el-Munevvere: Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Ḥikem, 1988-2009.
• el-Buhârî, Muḥammed b. İsmâîl el-Cu‘fî. Ṣahîhu’l-Buḥârî. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. Beyrût: Darû Ṭavḳı’n-Necât, 9 Cilt, 2001/1422.
• Ebu’l-Beḳâ, Eyyûb b. Mûsā el-Kefevî, el-Külliyyāt. thk. ‘Adnân Dervîş Muḥammed el-Mıṣrî. Beyrût: Müessetü’r-Risâle, ts.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Risâletu Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke. thk. Muḥammed es-Sabbâġ. Beyrût: Dâru’l-‘Arabiyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. thk. Muḥammed Muḥyiddîn ‘Abdulḥamîd. Ṣayda-Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 4 Cilt, ts.
• Ebû Şehbe, Muḥammed. Difâ‘ ‘ani’s-sunne. Ḳāhira: Mektebetu’s-Sunne, 1989.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ b. Yaḥyâ b. ‘Îsâ b. Hilâl et-Temîmî el-Mevsılî. Müsned Ebî Ya‘lâ. thk. Ḥüseyin Selîm Esed. Dımeşḳ: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1984.
• Emîn, Aḥmed. Ḍuḥa’l-İslâm. Ḳāhira: el-Heyetu’l-Mıṣriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 1998.
• el-Ḥâkim, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Abdillâh b. Muhammed b. Ḥamdeviye eḍ-Ḍabî en-Nîsâbûrî İbn’ul-Bedi‘, el-Mustedrek ‘alâ’s-Ṣaḥîḥeyn. thk. ‘Abdulḳâdir ‘Aṭâ. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1990.
• el-Haṭṭâbî, Ebû Süleymân Hamed b. Muḥammed b. İbrâhîm. Me‘âlimu’l-lisân. Haleb: Maṭba‘atu’l-‘İlmiyye, 4 Cilt, 1932.
• el-Huṣârî, Sâṭı‘. Dirâsâtu ‘an Muḳaddimeti’bni Ḫaldûn, Ḳāhira: Mektebetu’l- Ḫânicî, 3. Basım, 1967, s. 560.
• Hüseyin, Tâhâ. Felsefetu’bnu Ḫaldûn el-ictimâ‘iyye taḥlîl ve’n-naḳd. trcm. Muḥammed Abdullah ‘Anân. Mısır: Matba‘atu’l-İ‘timâd, 1925.
• İbnu’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muḥammed, Keşfu’l- muşkili min ḥadîs̱i’ṣ-Ṣaḥîḥayn, thk. ‘Ali el-Bevvâb, Riyâd: Dâru’l-Vatan, 4 Cilt, ts.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ el-Kazvînî. Muʿcemu meḳāyîsi’l-luġa. thk. ‘Abdusselâm Hârûn. Sûriyâ: Dâru’l-Fikr, 6 Cilt, 1979.
• İbn Ḫaldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muḥammed. Dîvânu’l-mubtedeʾ ve’l-ḫaber fî târîḫi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men-âs̱arahum min-ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber. thk. Ḫalîl Şehâde. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 8 Cilt, 1988/1408.
• İbn Ḫaldûn, Abdurrahmân b. Muḥammed b. Muḥammed. et-Ta‘rîfu bi’bni Ḫaldûn ve rıḥletihi şarḳan ve ġarben. thk. Muḥammed b. Tâvit eṭ-Ṭancî. Beyrût: Dâru’l-Küttâbi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İbn Ḫaldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muḥammed. Prolegomenes D’ebn-Khaldoun (Muḳaddimetu’bnu Ḫaldûn) . thk. Par. M. Quatermere. Paris: Benjamin Dupert, 3 Cilt, 1858.
• İbn Ḫaldûn, Abdurrahmân b. Muḥammed b. Muḥammed. Muḳaddimetu’bnu Ḫaldûn. thk. ‘‘Abdusselâm eş-Şedâdî. ed-Dâru’l-Beyḍâ: Beytu’l-Funûn ve’l-‘Ulûm ve’l-Âdâb, 3 Cilt, 2005.
• İbn Ḫaldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muḥammed. Muḳaddimetu’bnu Ḫaldûn. thk. ‘Abdullah ed-Dervîş. Dımeşḳ: Dâru’l-Ya‘rib, 2 Cilt, 2004.
• İbn Ḫaldûn, Abdurrahmân b. Muḥammed b. Muḥammed. Muḳaddimetu’bnu Ḫaldûn. thk. ‘Ali Vâfî, el-Ḳāhira: Dâru Nahḍa Mıṣır, 3 Cilt, 2014.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sunenu İbn Mâce, thk. Muḥammed Fuâd Abdulbâḳî. Mıṣır: Dâru İḥyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye- Fayṣal ‘Îsâ el-Bâbî el-Ḥalebî, ts.
• İbn Manẓûr, Cemâleddîn Muḥammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Dâru Ṣâdır, 3. Basım, 15 Cilt, 1993/1414.
• el-İdlîbî, Ṣalaḥaddîn. Menhecu’n-naḳdi’l-mutûn ‘inde ‘ulemâi’l-ḥadîs en-nebeviyye. Beyrût: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1983.
• el-Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân. el-Furûḳ. Riyâḍ: ‘Âlemu’l-Kutub, 4 Cilt, ts.
• el-Kārî, el-Mullâ ‘Alî b. Sultân Muḥammed, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn el-Herevî. Şerḥu Musnedi Ebî Ḥanîfe. thk. Ḫalîl el-Meys. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1985.
• el-Ḳaṭâvine, Muḥammed. “el-İnsicâm beyne’l-vaḥyi ve’l-‘aḳli ve eseruhu fî ṣiyâġati’d-devri’l-ḥaḍârî”. el-Mecelletu’l-‘ilmiyye li-câmi‘ati’l-Melik Fayṣal iṣdâru’l-‘ulûmi’-İnsâniyye ve’l-İdâriyye. 17/2 (2016), 27-42. https://services.kfu.edu.sa/ScientificJournal/ar/Home/ContentsDetails/555
• er-Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kāsım Huseyn b. Muḥammed. el-Mufredat fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. trcm. Ṣaffân ed-Dâvûdî, Dımeşḳ-Beyrût: Dâru’l-Ḳalem, ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1991/1412.
• Rıḍâ, Muḥammed Reşîd. Tefsîru’l-menâr. Ḳāhira: el-Heyetu’l-Mıṣrıyye el-‘Amme lil-Kitâb, 12 Cilt, 1990.
• Şuḳayr, Şaḳîḳ. Mevḳıfu’d-dırâse el-‘akliyye el-ḥadîse mine’l-ḥadîsi’n-nebevî eş-şerîf: dırâse taṭbîḳıyye ‘alâ tefsîri’l-Menâr. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmiyye, ts.
• Maḥfûẓ, Muḥammed. Terâcimu’l-muellifîn et-Tûnusiyyîn. Beyrût: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1982.
• el-Merzûḳî, Ebû Ya‘rub. “Viḥdetu’l-muḳaddimeti ve bunyetuhâ el-‘amîḳa”. Mecelletu İslâmiyyeti’l-ma‘rifeti (el-Fikru’l-islâmî el-mu‘âṣır) ani’l-ma‘hed el-‘âlî lil fikri’l-islâmî, 13/50 (2007), 16-45. https://citj.org/index.php/citj/issue/view/143
• Muslim b. Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîḥu Müslim. thk. Muḥammed Fuâd ‘Abdulbâḳî. Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 5 Cilt, ts.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. Beyrût: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 18 Cilt, 1392.
• et-Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb b. Muṭîr el-Laḫmî eş-Şâmî, Ebu’l-Kāsım. el-Muʿcemu’l-kebîr. thk. Ḥamdî b. ‘Abdulmecîd es-Suflî. el-Ḳāhira: Mektebetu İbn Teymiye, 2 Cilt, 1994.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muḥammed b. Îsâ b. Sevre. Sunenu’t-Tirmîzî. thk. Aḥmed Şâkir ve diğerleri. Mıṣır: Maṭba‘atu Musṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 2. Basım, 5 Cilt, 1975/1395.