Principles and Institutions to Prevent Abuse of Power in Islamic Law Consideration

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 51 - 75, 30.06.2021

Abdurrahim Şen

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.903880

Öz

A rulership is a political institution that has the authority to govern the institutions and governmental bodies accordingly that affect the society directly or indirectly, behaviours and tendencies that determine the social, political, financial fields and to make binding decisions in many other social relationships. Also, it has the authority to apply sanctions to those non-conformists and furthermore, keep the legislation to use force. How to limit, balance, or prevent abuse of these powers, who have broad authorities, has been the subject of scrutiny by various political theorists. Islamic jurists, who have studied the phenomenon of power within the framework of the concepts of the Imamate (Imāma) and the caliphate, have defined a number of principles on how to establish a legitimate power, how to use the authority of power within the scope of legitimacy, and what measures to apply if it goes beyond the scope. These principles include both theoretical and practical preventive tenets and supervisory institutions against the abuse of power problem. According to this, both the governing or governed sides of the power relationship are the parties responsible for the address of the Legislator (Sharī‘a). Sharī‘a provisions, which are the result of the address of the Legislator (Sharī‘ā), restrict the behaviors of all taxpayers as well as the practices of those who use the power of authority. For this reason, it is not possible to talk about a power equipped with absolute authority in Islamic legal thought. In addition, according to Islamic jurists, who define the pledge contract, which is the founding contract of the power, as a contract based on mutual consent without any pressure or coercion, authority is a right that belongs to the ummah. The sharī‘a rule, which the rulers are also obliged to abide by, makes the establishment of power dependent on the consent and approval of the governed. Nothing can be acquired without the consent of the owner, nor can it be obtained without the consent and approval of the ummah, who also has power, or the people of Ahl al-ḥall wal-‘aqd (lit. the people of loosing and binding), who are also in power. Accordingly, the founding element of the power is the ummah - in terms of origin. For this reason, the ummah has the right to control the power of which it is the founder. The ummah can use this right individually or collectively. Based on these and similar principles, a number of mechanisms controlling those who exercise power in Islamic legal literature; civil, political and legal institutions emerged. There are a number of examples in which the ṣahāba community directly accounted for and supervised Rashidūn Caliphates during the Age of Gold (al-‘Asr al-Ṣa‘āda). As it was experienced in the election of the first caliph, two blocks were formed in the form of Anṣar and Muhājir, which had different proposals about who the caliph would be. Similar blockades in many other events resulted in the emergence of various tendencies and schools with different factors and motives in later periods, and these schools turned into political currents that would be referred to as political sects in time. In the field of judiciary, it had turned into a private judicial institution that oversaw the practices of the government or public officials, which was realized as the supervision of the state officials appointed by the head of state during the period of the Prophet and the Rashidun Caliphates, and which would become more institutionalized in the following periods and would be referred to as a cruelty court in the literature. In this study, tenets and institutions to prevent abuse of power will be tried to be identified, based on the principles laid down by classical and contemporary faqīh and theorists.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Public Administration, Power, Check, Judicial

İslâm Hukuk Düşüncesinde İktidarın Kötüye Kullanımını Önleyici İlkeler ve Kurumlar

Öz

İktidar; toplum bireylerini doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen, davranış ve eğilimlerini belirleyen, sosyal, siyasî, iktisadî ve benzeri birçok alanda toplumsal ilişkileri düzenleyen bağlayıcı kararlar alma, aldığı kararlara uymayanlara yaptırım uygulama, dahası fiziksel güç kullanma tekelini elinde bulundurma, bu doğrultuda devlet kurum ve organlarını yönetme gibi yetkilere sahip siyasî bir kurumdur. Bu geniş yetkilere sahip olan iktidarın nasıl sınırlandırılacağı, ne şekilde dengelenip denetleneceği veya bu yetkileri kötüye kullanmasının nasıl önleneceği çeşitli siyaset teorisyenleri tarafından inceleme konusu olmuştur. İktidar olgusunu imamet ve hilâfet kavramları çerçevesinde incelemiş olan İslâm hukukçuları meşru bir iktidarın nasıl kurulacağı, meşruiyet çerçevesinde kalarak iktidar yetkisinin nasıl kullanılacağı ve meşruiyet çerçevesinin dışına çıkma halinde ne tür tedbirlerin uygulanacağı hususunda bazı prensipler belirlemişlerdir. Bu prensipler iktidarın kötüye kullanımı problemini hem teorik hem de pratik açıdan önleyici ilkeleri ve denetleyici kurumları içermektedir. Buna göre iktidar ilişkisinin yöneten veya yönetilen her iki tarafı da şâriin hitabı karşısında sorumlu olan taraflardır. Şâriin hitabının neticesi olan şer‘î hükümler bütün mükelleflerin davranışlarını sınırlandırdığı gibi iktidar yetkisini kullananların uygulamalarını da sınırlandırmaktadır. Bu sebeple İslâm hukuk düşüncesinde mutlak yetki ile donatılmış bir iktidardan söz etmek mümkün görülmemektedir. Ayrıca iktidarın kurucu sözleşmesi olan bey‘at akdini, hiçbir baskı ve zorlamanın ilişmediği karşılıklı rızaya dayalı bir sözleşme olarak tanımlayan İslâm hukukçularına göre otorite ümmetin mülkiyetinde olan bir haktır. Yönetenlerin de bağlı olmakla mükellef oldukları şer‘î hüküm, iktidarın kurulmasını yönetilenlerin rıza ve onayına bağlamaktadır. Herhangi bir şey sahibinin rızası olmaksızın mülk edinilemeyeceği gibi iktidar da sahibi olan ümmet veya ona vekâleten ehlü’l-hal ve’l-akd’in rıza ve onayı olmaksızın elde edilemez. Buna göre iktidarın kurucu unsuru -köken itibariyle- ümmet olmaktadır. Bu sebeple ümmet kurucusu olduğu iktidarı denetleme hakkına sahiptir. Ümmet bu hakkını bireysel veya toplu olarak kullanabilir. Bu ve benzeri ilkelerden hareketle İslâm hukuk literatüründe iktidar yetkisini kullananları denetleyici birtakım mekanizmalar; sivil, siyasi ve hukuki kurumlar ortaya çıkmıştır. Asrısaadet döneminde sahabe toplumunun râşid halifeleri doğrudan muhasebe ettiği ve denetlediği birçok örnek mevcuttur. İlk halife seçiminde yaşandığı üzere halifenin kim olacağı konusunda Ensar ve Muhacirler şeklinde, birbirinden farklı teklifleri bulunan iki blok oluşmuştur. Başka birçok hadisede benzer bloklaşmalar daha sonraki dönemlerde farklı etkenler ve saiklerle birlikte çeşitli eğilimler ve ekollerin ortaya çıkmasıyla sonuçlanmış, zamanla bu ekoller siyasi mezhepler şeklinde anılacak olan siyasi akımlara dönüşmüştür. Yargı alanında ise Hz. Peygamber ve râşid halifeler döneminde bizatihi devlet başkanının atadığı devlet görevlilerini denetlemesi şeklinde gerçekleşen, sonraki dönemlerde ise daha kurumsallık kazanarak literatüre mezâlim mahkemesi olarak geçecek olan, iktidarın veya kamu görevlilerinin uygulamalarını denetleyen özel bir yargı kurumuna dönüşmüştür. Klasik ve çağdaş fakih ve teorisyenlerin ortaya koyduğu prensiplerden hareketle bu çalışmada, iktidarın kötüye kullanımını önleyici ilkeler ve kurumlar tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Kamu İdaresi, İktidar, Denetleme, Yargı

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1992.
• Akyüz, Vecdi. İslâm Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim: Divan-ı Mezâlim. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1995.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. thk. Seyyid el-Cümeylî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabi, 1404/1983.
• Ammara, Muhammed. İslâm ve hukûku’l-insan. Kuveyt: Meclisü’l-Vatanî Li’s-Sekâfeti ve’l-Fünûn ve’l-Adâb, 1405/1985.
• Apaydın, H. Yunus. “Siyasî Hayat-Sosyal Hayat”. İlmihal, İslâm ve Toplum. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Aydın, Mehmet Akif. “İslâm Hukuku'nun Osmanlı Devleti'nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları I-Bahar (2006), 11-21.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefi. Umdetü'l-kârî şerhi Sahhi'l-Buhârî. tsh. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 27 Cilt. Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Bahhâş, Osman Muhammed. Teaddüdiyyetü’s-siyasî yye fî zılli meşrûi devleti’l-hilâfeti’l-İslâmîyye. Beyrut: Câmiatü’l-İmâm el-Evzaî. ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1438/2016.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. Temhîdü'l-evâil ve telhîsü'd-delâil. thk. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiyye, 1407/1987.
• Berki, Ali Himmet. İslâm’da Kaza Hüküm ve Hâkimlik ve Tevabii. Ankara: Yargıçoğlu Matbaası, 1962.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Camiû’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Büyük, Celal. “Yasama Yürütme Yargı: Platon’dan Montesquıeu’ya Devletin Fonksiyonlarına Genel Bir Bakış”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 10/1 (2010), 159-170.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü'l-Kur'ân. thk. Muhammed es-Sadık el-Kamhavi. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabi, 1405/1996.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu'l-Mevâkıf. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. Gıyâsü'l-ümem fî iltiyâsi'z-zulem. thk. Abdülazim ed-Dib. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 1435/2014.
• Çetin, Halis. Siyaset Bilimi. İstanbul: Orion Kitabevi, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş'as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Davud. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdulmün‘im eş-Şelbî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Ensârî, Abdülhamîd İsmâil. “Ehlü’l-hal ve’l-akd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Ferrâ, Ebû Ya’la Muhammed b. el-Hüseyin. el-Ahkâmu’s-Sultâniyye. tsh. Muhammed H. el-Fegî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1434/2013.
• Ferrâ, Ebû Ya’la Muhammed b. el-Hüseyin. el-Mu'temed fî usûli'd-dîn. thk. Vadi Zeydan Haddâd. Beyrut: Dârü'l-Meşrik, 1393/1974.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman Eşgar. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1997.
• Göze, Ayferi. “Hristiyan Düşüncesinde ve Thomas Aquino' Da Siyasi İktidar Karşısında Ferdin Durumu”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 32/2-4 (1967), 684-692.
• Güler, Mehmet Nuri. “İslâm’da İdâre’nin (Kâmû Velâyeti ve Vilâyeti’nin) Denetimi”. İslâmî İlimler Dergisi 13/1 (Bahar 2018), 97-128.
• Hâlidî, Mahmûd. el-İslâm ve usûlü’l-hükm. İrbid: Alemü’l-Kütübi’l-Hadis, 1426/2005.
• Hallâf, Abdülvehhâb. es-Siyâsetü’ş-Şerîyye. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1350/1931.
• Hallaq, Wael b. ed-Devletü’l-müstahyele; el-İslâmve’s-siyâseti ve me’zakü’l-hadâseti’l-ahlâkî. çev. Amr Osman. Beyrut: Merkezü’l-Arabî, li’l-Ebhâsi ve Dirâsâti’s-Siyâsât, 1435/2014.
• Hudarî, Muhammed b. Afifi el-Bacurî. Târihü't-teşrî‘i'l-İslâmî. Beyrut: Darul-Kütübil-İlmiyye, 1414/1994.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. Tefsirü’t-Tahrîr ve't-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dârü't-Tunisiyye, 1404/1984.
• İbn Ferhûn, İbrâhîm b. Alî b. Muhammed. Tebsıratü'l-hükkâm fî usuli'l-akzıye ve menâhici'l-ahkâm. 2 Cilt. İskenderiye: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethü'l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhâri. thk. Fuâd Abdülbâkî-Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1379/1959.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. Abdullah Muhammed Derviş. 2 Cilt. Dimeşk: Dâru Ya‘rub, 1425/2004.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaut-Muhammed Naîm el-Araksûsî-İbrâhim ez-Zeybek, Âdil Mürşid. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mutafa es-Segâ, İbrahim el-Ebyârî-Abdülhafîz Şelebi. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’t-Türasi’l-İslâmî, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 3. Basım, 1414/1994.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. Resâilu İbn Nüceym el-iktisadiyye-er-Resailü’z-Zeyniyye fî mezhebi’l-Hanefiyye. Kahire: Dârü’s-Selam, 1418/1998.
• Kalkaşendî, Şehâbeddin. Meâsirü'l-inâfe fî meâlimi'l-hilâfe. thk. Abdüssettar Ahmed Ferrâc. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1405/1985.
• Karafî, Ebü'l-Abbas Şehabuddin. el-Furûk-envârü'l-burûk fi envâi'l-furûk. Kahire: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• Kavak, Özgür. “İstifa, Hal‘ ve İhtilal: İslâm Devletlerinde İktidarın El Değiştirmesi Üzerine Bazı Tespitler”. Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi (Dîvân) 24/47 (2019/2), 141-196.
• Keskioğlu, Osman. Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku. Ankara: Müftüoğlu Yayınları, 1969.
• Kettânî, Muhammed Abdulhay. et-Terâtîbü’l-idâriyye. thk. Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam İbn Ebi’l-Erkam, ts.
• Koca, Ferhat. “Mantûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/31-33. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Koca, Ferhat. “Mefhum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/350-353. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Köksal, Cüneyd Asım. Fıkıh ve Siyaset. Osmanlılarda Siyâset-i Şer‘iyye. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Ahkâmü’s-Sultâniyye. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Mevdûdî, Ebü’l-A’lâ. Nazariyyetü’l-İslâmve hediyye fi’s-siyâse ve’l-kânûn ve’d-düstûr. Dımeşk: Dârü’l-Fikr, 1399/1979.
• Musa, Muhammed Y. Nizâmü’l-hükm fi’l-İslâm. thk. Hüseyin Y. Musa. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Müfti, Muhammed Ahmet. Erkân ve damânâti’l-hükmi’l-İslâmî. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1417/1996.
• Müslim, Müslim b. el-Haccac. Sahihü Müslim. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1374/1955.
• Nebhânî, Takıyyüddin. Mukaddimetü’d-düstûr evi’l-esbâbi’l-mûcibeti lehû. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ümme, 1430/2009.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Hâkim. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1411/1990.
• Rayyis, Ziyâeddin M. en-Nazariyyâtü’s-Siyâsiyyetü’l-İslâmîyye. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1391/1972.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtihu’l-gayb, 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1401/1981.
• Râzi, Zeynüddîn. Muhtârü's-sıhâh. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1420/1999.
• Şâtıbî, Ebû İshak. el-Muvafakât. haz. Ebû Ubeyde Al-i Salman. Huber: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu'cemü'l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefi. 20 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1415/1994.
• Tehânevî, Muhammed Hâmid. Keşşâfu ıstılâhâti'l-fünûn. ed. Refîk el-Acem. thk. Ali Dahruc. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1416/1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Muhammed Şakir. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü Mustafa el-Babi el-Halebi, 1381/1962.
• Türcan, Talip. Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri/İslâm ve Batı Hukuk Düşüncesi Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1421/2001.
• Ûdeh, Abdülkâdir. el-İslâmve evzâune’s-siyâsiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Weber, Max. Ekonomi ve Toplum. İstanbul: Yarın Yayınları, 2012.
• Zebidî, Muhammed Murtazâ. Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-Kâmûs. 40 Cilt. thk. Tâhi Abdülbaki. Kuveyt: Dâru İhyâi't-Türasi'l-Arabi, 1421/2001.
• Zeydân, Abdülkerîm. Mecmûatü buhûsi fıkhiyye. Beyrut: Mektebetü'l-Kuds, 1406/1986.
• Zühaylî, Muhammed Mustafa. el-Kavâidü’l-fıkhiyye ve tatbîkâtuhâ fi’l-mezâhibi’l-erbaa. 2 Cilt. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1420/2006.
• Zühaylî, Muhammed Mustafa. el-Veciz fî’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dârü’l-Hayr, 1427/2006.