Hadisler ve Tıbb-ı Nebevî Rivâyetlerinde Uykuya Yaklaşım

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 129 - 155, 30.06.2021

Ömer Özpınar

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.916783

Öz

İnsanlık tarihinin başlangıcından itibaren gerek filozofların gerekse dinlerin uyku ile ilgilendikleri bilinmektedir. Günümüzde de özellikle psikoloji ve psikiyatri başta olmak üzere çeşitli bilim dalları uyku üzerine araştırmalar yapmakta, uykuyla ilgili nasıl ve niçin sorularına cevap aramaktadır. İslam dini de Kur’ân-ı Kerîm ve hadisler vasıtasıyla uykunun üzerinde çeşitli yönleriyle durmaktadır. İslam literatüründe uyku ile ilgili meseleler Kur’ân ve sünnet bütünlüğü açısından bir uyum içinde ve çok yönlü olarak ele alınmaktadır. Yapılan incelemeler neticesinde bu bilgilerin güncel uyku araştırmalarıyla da uyumluluk arz ettiği görülmektedir. Nitekim Kur’ân ve hadîsler, uykuyu insanî bir özellik, ihtiyaç ve metafizik bir deneyim olarak ele almaktadır. Bu bağlamda uykunun, insana zaaflarını ve acziyetini hatırlatan beşerî bir tecrübe olduğu vurgulanmaktadır. Daha da önemlisi, ölüm ve dirilişin nasıl olacağına insanı ikna eden ve günlük uygulanan bir sınama olduğu bildirilmektedir. Hz. Peygamber’in sünnetinde uykuyu ibâdete dönüştürecek, onu kulluk şuurunun ve dinî yaşantının bir parçası haline getirecek ilkeler ve tavsiyeler üzerinde durulmaktadır. Bu konudaki hadîslerin genel değerlendirmesinden uykunun ve uyumanın Müslümanlar açısından ibâdet, ahkâm, ahlâk, âdâb ve sağlık konularını ilgilendiren yönleri bulunduğu anlaşılmaktadır. Şöyle ki, hadîslere göre uyku vakitlerinin ibâdetlere göre düzenlenmesi ve ibâdetleri aksatmayacak bir planlama dâhilinde olması esastır. Öte yandan ibâdetlerin edâ edilmesinde uykusuz kalınmaması ya da fazladan ibâdet yapacağım derken bedenin uykudan mahrum bırakılmaması gerekmektedir. Bu açıdan uyuma da ibâdete dâhildir denilebilir. Uykunun ibâdetle ilgili bir diğer boyutu uyumaya hazırlanmanın bir ibâdet şuuru ve niyetiyle yerine getirilmesidir. Uykunun ahkâma yönelik boyutu ise dinî mükellefiyetlerin çoğunu ortadan kaldıran bir durum olmasıyla alakalıdır. Sorumluluğun illeti olan akıl ve bilincin ortadan kalkmasıyla, âdeta uyku fıkhı diyebileceğimiz farklı bir mükellefiyet alanına geçilmiş olunmaktadır. Uykunun ahlâk ve âdâbla ilgili yönüne gelecek olursak uykuyla ilgili zengin bir birikim oluşturan hadîsler, bu meselede ahlâk ve tasavvuf kurallarına yön vermektedir. Az uyumak (kıllet-i nevm), uykuyu gaflete dönüştürmemek için tedbir almak, bedenin ve gözlerin hakkını yerine getirmek, uykuya hazırlık aşamasında ve uyuma biçiminde sünnete uymak şeklindeki âdâb ve ilkelerin temelini oluşturan bu hadîslerde uykunun sağlıkla ilişkisine de dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda gece-gündüz uyku vakitlerine, uyku düzenine, yatış şekline, yatılan yere ve uyumanın bedenin hakkı olduğuna dikkat çekilmektedir. Uykunun sağlıkla ilgili yönlerine işaret eden bu rivayetler, hem geniş hacimli hadîs kitaplarının farklı bölümlerinde hem de tıbb-ı nebevî konulu eserlerde bir araya getirilmiştir. Tıbb-ı nebevî kaynaklarında Hz. Peygamber’in uygulamaları ve tavsiyeleri ile yazıldıkları dönemin uykuyla ilgili tıbbî verileri bir arada ele alınmaktadır. Her dönemde olduğu gibi hadîslerdeki uyku ve sağlık ilişkisine dair bilgilerin, bugün de geçerliliğini koruduğu ve modern uyku araştırmalarındaki bulgularla örtüştüğü görülmektedir. Uykuyla ilgili rivayetlerin, muhteva itibariyle insanın beden ve ruh sağlığını düzenleyecek, dünya ve âhiret esenliğine vesile olacak nebevî öğreti ve ilkeleri ortaya koyduğu aşikârdır. İşte bu makalede uykuyla ilgili nakiller konu bütünlüğü içinde incelenerek, hadîslerde uykuya yaklaşım ana konularıyla belirtilmeye çalışılacak ve bunun tıbb-ı nebevî çerçevesinde değerlendirilmesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet, Uyku, Sağlık, Tıbb-ı Nebevi

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Editör kuruluna teşekkür eder, çalışmalarında başarılar dilerim.

The Approach to Sleep in the Ḥadith and al-Tibb al-Nabawī Narrations

Öz

It is known that both philosophers and religions have been interested in sleep since the beginning of human history. Today, various disciplines, especially psychology and psychiatry, conduct research on sleep and seek answers to the questions of how and why about sleep. The religion of Islam also emphasizes sleep in various aspects through the Qurʾān and ḥadith. In the Islāmic literature, the issues related to sleep are handled in harmony and multi-faceted in terms of the unity of the Qurʾān and Sunnah. As a result of the examinations, it is seen that this information is compatible with current sleep researches. As a matter of fact, the Qurʾān and ḥadith consider sleep as a human characteristic, a need and a metaphysical experience. In this context, it is emphasized that sleep is a human experience that reminds people of their weaknesses and helplessness. More importantly, it is reported that it is a daily applied test that convinces people how death and resurrection will be. In the Sunnah of the Prophet, the principles and recommendations that will transform sleep into worship and make it a part of the consciousness of servitude and religious life are emphasized. From the general evaluation of the ḥadiths on this subject, it is understood that sleep and sleeping have aspects related to worship, judgments, morals, manners and health for Muslims. That is, according to the ḥadiths, it is essential that the sleeping times are arranged according to the worships and that they are in a planning that will not disrupt the worships. On the other hand, the body should not be deprived of sleep while praying or saying that I will pray more. In this respect, it can be said that sleeping is also included in worship. Another aspect of sleep related to worship is to prepare for sleep with the consciousness and intention of worship. The judicial dimension of sleep is related to the fact that it is a situation that eliminates most of the religious obligations. With the disappearance of the mind and consciousness, which are the diseases of responsibility, a different field of responsibility, which we can call the fiqh of sleep, has been passed. If we come to the aspect of sleep related to morals and manners, the ḥadiths, which constitute a rich accumulation of sleep, direct the rules of morality and mysticism in this matter. In these ḥadiths, which form the basis of etiquette and principles such as sleeping less, taking precautions not to turn sleep into heedlessness, fulfilling the rights of the body and eyes, following the sunnah in preparation for sleep and in the way of sleeping, attention is also drawn to the relationship between sleep and health. In this context, attention is drawn to day and night sleep times, sleep patterns, sleeping style, the place where one sleeps, and the body’s right to sleep. These narrations, which point to the health-related aspects of sleep, have been brought together both in different parts of large-volume ḥadith books and in works of prophetic medicine. In the prophetic medicine sources, the practices and recommendations of the Prophet and the medical data related to sleep of its own period which they were written in are discussed together. It is seen that the information on the relationship between sleep and health in the ḥadiths, as in every period, is still valid today and overlaps with the findings in modern sleep studies. It is obvious that the narrations about sleep reveal prophetic teachings and principles that will regulate the physical and mental health of human beings and will be instrumental in the well-being of the world and the hereafter. In this article, the transmissions related to sleep will be examined in the integrity of the subject, the approach to sleep in the ḥadiths will be tried to be indicated with the main topics and this will be evaluated within the framework of prophetic medicine.

Anahtar Kelimeler

Ḥadiths, Sunnah, Navm, Health, al-Ṭibb al-Nabawī.‎‎, Ḥadiths, Sunnah, Navm, Health, al-Ṭibb al-Nabawī.‎‎

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-A’zamî. 11 Cilt. Beyrût: el-Meclisü’l-İlmî, 1403/1983.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid ve Diğerleri. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1421/2001.
• el-‎Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Şuabü’l-îmân. thk. Abdulalil Abdulhamîd Hâmid (teşrîf: Muhtâr Ahmed en-Nedvî). 14 Cilt. Riyâd : Mektebetü’r-rüşd, 1423/2003.
• el-‎Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi’u’s-sahîh. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Çağrıcı, Mustafa. “Uyku”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/244-246, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çelebi, İlyas, “Rüya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/306-309. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• ed-‎Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahmân. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Demir, Talip. “İslam-Tıp Etkileşiminin Sosyolojik Bir Ürünü Olarak Tıbb-ı Nebevi”. Antakiyat 3/1 (Haziran 2020), 24-43.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshâk el-İsfahânî. et-Tıbbu’n-Nebevî. thk. ‎Mustafa Hızır Dönmez et-Türkî. Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2006.‎
• Ebû Yaʿlâ, Ahmed b Alî b el-Müsennâ el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya’la. thk. Hüseyin Selim Esed. 13 Cilt. Dımaşk : Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1404/1984.
• Fahruddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb (et-Tefsîru’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Gökçay, Banu - Arda, Berna. “Tıp Tarihi Açısından Uyku ve Uyku Araştırmaları”. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 3/1 (01 Nisan 2013), 70-78.
• Günce, Gülseren. “Uyku”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 1/1 (12 Eylül 2019), 195-199.
• Güneş, Zeynep. “Uyku Sağlığının Korunmasında Uyku Hijyenin Rolü ve Stratejileri”. Arşiv Kaynak Tarama Dergisi 27/2 (30 Haziran 2018), 188-198.
• İbnü’l-Esîr, Izzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavvıd - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî-Muhibbuddîn el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr Şemsuddîn. Zâdü’l-meâd fî hedyi hayri’l-ıbâd. 5 Cilt. Beyrût : Müessesetü’r-Risâle, 27. Basım, 1415/1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, t.y.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. el-Mevdû’ât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân. 3 Cilt. Medîne, 1. Basım, 1386-1388/1966-1968.
• İmamoğlu, A. Vahit . “Uyku Ve Ölümün Tabiatıyla İlgili Çağdaş Müslüman Yorumlarda Nefs Ve Ruh Anlayışı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (Haziran 1997), 213-245.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’ın Amaçları Açısından Uyku Hakkında Bir Değerlendirme”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (01 Aralık 2004), 45-77.
• el-‎Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh b. Muazzam Şâh. Feydu’l-Bârî alâ Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Bedir. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2005.
• Khorshid, Leyla. “Uyku ve Di̇nlenmeni̇n Önemi̇”. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi 12/3 (01 Kasım 1996), 133-140.
• el-‎Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. er-Riâye li-hukûkıllâh. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1970.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• en-‎Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. 8 Cilt. Çağrı Yayınları, 1992.
• Önal, Ramazan. “Hz. Peygamber’in Hayatında Uyku”. AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi 8 / 22 (Eylül 2020), 133-152.
• Râğıb el-İsfehânî, Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Beyrût: Dâru’l-Kalem, 1412.
• es-Sehâvî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut : Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1405/1985.
• Selvi, Yavuz. Uyku- Neden? Nasıl? Ne zaman? Ne kadar? İstanbul: Selen Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Selvi, Yavuz vd. “Uyku Yoksunluğunun Duygudurum Profili ve Dissosiyasyon Üzerine Etkisi ve Biyokimyasal Değişimlerle İlişkisi”. Noro Psikiyatri Arsivi 52/1 (27 Mart 2015), 83-88.
• Soysaldı, Hacı Mehmet. “Kur’an Âyetleri ve Hadisler Perspektifinden Uyku Hakkında Bir Değerlendirme”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (30 Aralık 2018), 79-102.
• Şahin, Leyla - Aşçıoğlu, Meral. “Uyku Ve Uykunun Düzenlenmesi”. Sağlık Bilimleri Dergisi 22/1 (01 Mart 2013), 93-98.
• et-Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemu’l-evsat. thk. Târık b. ‘Ivedıllah-Abdulmuhsin b. İbrahim. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• et-Tahâvî, Ebu Ca’fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şu’ayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• et-‎Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Ali. Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Refîk el-Acem; Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• et-‎Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• ez-‎Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâıkı ğavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâb el-ʿArabî, 1407.
• “https://www.horlamatedavisi.com/ideal-uyku-pozisyonu-nasil-olmali” (Erişim: 14.01.2021).
• “https://www.medicalpark.com.tr/bel-ve-sirt-agrisi-yasayanlar-icin-uyku-pozisyonlari/hg-1776” (Erişim: 14.01.2021).
• “https://sozluk.gov.tr/?kelime=uyku” (Erişim: 21.11.2020).