Cariyelikten Şöhrete Giden Yolda Arîb El-Me’mûniyye’nin Hayatına Panaromik Bir Bakış

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 1, 119 - 144, 30.06.2022

Murat Bıyıklı

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1058825

Öz

Kölelik olarak ifade edilen yaşam tarzı bir toplumun, bir başka toplum veya insanların özgürlüğünü ellerinden alması ve onu zor denecek birçok alanda çalıştırması şeklinde kendini göstermektedir. Bütün insanlığa gönderilen İslâm dini, ilk andan itibaren insanların eşitliği ilkesi üzerinde durmuştur. Zengin, fakir, güçlü zayıf, köle hür, dil, ırk ve renk ayrımı yapmamıştır. Yine bu dinin kitabında üstünlüğün Allah (cc) korkusunda olduğu vurgulanmıştır. Getirilen emir ve yasaklarla da kölelik kurumunun zamanla kaldırılması hedeflenmiştir. Ayetlerle vurgulanan bu husus, Bedir Savaşı esirlerinde olduğu gibi Hz. Peygamber’in (s.a.v.) uygulamaları ve sözleriyle desteklenmiştir. Fakat özellikle savaşlar ve bu işin yerleşik ticareti sebebiyle tarihi süreçte kölelik müessesesi bir şekilde devam ettirilmiştir. Bazı halifelerin abartılı rakamlarla ifade edilen köle ve cariyeleri bunun bir göstergesidir. Kölelerin temini de yine harpte ele geçirilen esirlerle ya da pazarlardan satın alınarak sağlanmıştır. Nereden geldikleri, renkleri, ırkları, güzellikleri, yetenekleri ve becerileri seçimlerinde etkili olmuştur. Bu şekilde ticari metâʻ gibi temin edilen kölelerin hiçbir değeri olmamıştır. Onlar toplumun en alt tabakasını oluşturmuş, börokratik sınıf ya da zenginlerin ev ihtiyacı konunumunda olmuşlardır. Köleler arasında değerlendirilen cariyeler de pazarlarda alınıp satılmış, ev işlerinde hizmet etmesi ve eğlence meclislerinde şarkı söylemesi gibi birçok amaçla tercih edilmişlerdir. Cariyelerden kimisi halifelere eş olarak ayrıcalık elde ederken kimisi de sahip oldukları haslet ve yeteneklere binaen ayrıcalık elde etmiştir. Bu araştırmanın konusu olan Arîb el-Me’mûniyye (ö. 277/890) de hem yetenekleri hem de hayatı ve hayatına dair rivayetler ile dikkat çekmektedir. İsmi Arîb ve Urîb diye farklı şekillerde telaffuz edilmekte bazen de annesi Fâtıma ile karıştırılmaktadır. Araştırmada onun hayatı ile ilgili tüm bulgular, kaynaklar üzerinden ortaya konmaya çalışılmıştır. Sonradan cariye olan Arîb, Caʻfer el-Bermekî’nin (ö. 187/803) gizli kalan yönü olmuştur. Caʻfer el-Bermekî’nin Fâtıma adlı eşinden olan çocuğu Arîb, Bermekîlerden sonra köle tüccarlarının eline geçmiştir. Bermekî ailesi, Halife Hârûnürreşîd (ö. 193/809) tarafından cezalandırılınca Arîb’in Hristiyan süt annesi onu köle tüccarı Sinbis’e (ö. ?) satmıştır. Bu şekilde Arîb’in kölelik serüveni başlamıştır. Halife Emîn (ö. 198/813), onu köle tüccarı Sinbis’ten satın aldıktan sonra saraya geçmiştir. Halife Emîn’den sonra Me’mûn’un (ö. 218/833) cariyesi olan Arîb, Me’mûn’un kendisine olan yoğun sevgisi sebebiyle ona nispet edilmiştir. Muʻtasım (ö. 227/842) dönemine kadar cariye muamelesi görmüş, Muʻtasım’ın onu serbest bırakmasıyla özgürlüğüne kavuşmuştur. Köleliği esnasında Basra’da eğitim aldığı anlaşılan Arîb, sıradan bir cariyeden çok farklıdır. O, yalnız iyi bir şarkıcı değil aynı zamanda iyi bir şâirdir. Binlerle ifade edilen şiir ve besteleri bulunmaktadır. Dönemindeki bütün çalgı aletlerini çalabilmektedir. Bunun yanı sıra iyi bir dilcidir ve Arapça’yı ustalıkla kullanabilecek kadar dilin inceliklerine hâkimdir. Bu çalışmada onun, yetenekleri, ekonomik gücü ve siyasi nüfuzuyla alelade bir cariye olmadığı tespit edilmiştir. Konu Arîb’in hayatı, yanlış rivayetlerin değerlendirilmesi, ekonomik ve siyasi durumu, ilmi yönü ve onun Arap edebiyatındaki yeri üzerinden ele alınmıştır. Çalışmada betimleme, örnekleme, tümevarım ve sentez olmak üzere farklı bilimsel araştırma yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Abbâsîler, Arîb, Şarkı, Köle

A Panoramic View at the Life of ʿArīb al-Ma’mūnīyya on the Road from Odalisque to Reputation

Öz

Odalisques, who were considered among slaves, were bought and sold in the markets. They have been preferred for many purposes, such as serving housework and singing in entertainment conventions. While some of the odalisques got privileges as spouses to the caliphs, some of them got privileges due to their character and abilities. Arīb al-Maʾmūniyye, which is the issue of this research, draws attention with both her talents and the narrations about her life and life. In the research, all the findings about her life were tried to be revealed through the sources. In fact, Arîb, who was not a odalisque, was the hidden side of Caʻfer al- Barmakid. Caʻfer al- Barmakid's child Arîb, from his wife named Fātima, passed into the hands of slave traders after the Barmakids. Arīb, who was the odalisque of Maʾmūn after caliph Emīn, was attributed to Maʾmūn because he loved her very much. Arīb, who was treated as a odalisque until the time of Muʻtasim, gained his freedom when Muʻtasim released him. In the study, it was determined that she was not an ordinary odalisque with her talents, political power and political influence. The subject is discussed through the life of Arīb, the evaluation of false rumors, her economic and political situation, her scientific aspect and her place in Arabic literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, ʿAbbāsids, ʿArīb, Ballad, Slave

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî. Kitâbü’l-Muhabber. thk. İlze Lihten Şetitr. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• Burrû, Tevfîk. Tarihü’l-Arabi’l-kadîm. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1422/2001.
• Dayf, Şevki. Tarihü’l-edebi’l-Arabi: Asrü’d-düvel ve’l-imarat: el-Ceziretü’l-Arabiyye, el-Irak, İran. 10 Cilt. Mısır: Dârü’l-Maârif, 1379/1960.
• Devâdârî, Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiü’l-gurer: el-Fâ’ik Sıhâhü’l-Cevherî min kısmeti feleki’l-Müşterî: ed-Dürretü’s-seniyye (mudıyye) fî ahbâri’d-devleti’l-Fâtımiyye. thk. Birend Ratika, Edvard Bedin, Muhammed Said Cemaleddin, Jonhild Ceraf, Durutiya Kitafolseki. 9 Cilt. b.y.: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1992.
• Dineverî, Ebû Hanife Ahmed b. Davud. Ahbârü’t-tıvâl. thk. Abdülmünim Âmir. Kahire: Dâru İhyai Kütübü’l-Arabiyye, 1379/1960.
• Divrant, Vilyam Jeyms. Kıssatü’l-Hadârât. çev. Zeki Necib Mahmud. 42 Cilt. b.y.: Dârü’l-Cil, 1988.
• Duman, Zeki. “İslam’ın Köle ve Cariye Sorununa Yaklaşımı”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/12 (Ocak 2011), 1-54.
• Ebü’l-Fidâ, İmadüddîn el-Melikü’l-Müeyyed İsmail b. Ali. el-Muhtasâr fî ahbâri’l-beşer (Târîhu Ebî’l-Fida). 4 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Hüseyniyyetü’l-Mısrıyyetü, ts.
• Eftasî, Ebû Caʻfer Emînüddevle Muhammed b. Muhammed Hibetullâh Hüseynî. el-Mecmûü’l-lefîf: Muhtaratun türâsiyye fî’l-edeb ve’l-fikr ve’l-hadâre. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1425/2005.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Yâʻkûb b. Süfyân b. Cuvvân el-Fârisî. Kitâbü’l-Maʻrife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1401/1981.
• Fevvâz el-Âmilî, Zeyneb bint. Ali b. Hüseyin Amili. ed-Dürrü’l-mensûr fî tabakâti rabbati’l-hudûr. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye,1312/1894.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdillâh Yâkût b. Abdillâh er-Rûmî Yâkût. Muʿcemü’l-üdebâʾ = İrşâdü’l-erib ilâ maʻrifeti’l-edib. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1413/1993.
• Hârûn, Abdusselâm Muhammed. Künâşetü’n-nevâdir. b.y.: Mektebetü’l-Hanci, 1405/1984.
• Hârûn, Abdusselâm Muhammed. Nevâdiru’l-mahtûtât. Mısır: Şeriketü ve Mektebetü Mustafa, 2. Basım, 1393/1973.
• Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî Halife b. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Darü’l-Kalem, 2. Basım, 1397/1976.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbasiler Döneminde Kadının Siyasetteki Rolü: Harunürreşid’in Annesi Hayzuran ve Eşi Zübeyde Örneği”. 1244-1251. Mardin, 2018.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddîn Ali b. Hasan b. Hibetullâh. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed İbn Hacer. Tebsîrü’l-müntebih bi-tahrîri’l-müştebih. 4 Citl. Kahire: Dârü’l-Mısriyye, 1386/1967.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî. Târîhu İbn Haldûn = Kitâbü’l-ʻiber ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-haber fî eyyâmi’l-ʻArab ve’l-ʻAcem ve’l-Berber ve men âsarahüm min zevi’s-sultâni’l-ekber. thk. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn Hucce el-Hamevî, Takiyyüddîn Ebûbekr b. Ali. Semerâtü’l-evrâk. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Cumhuriyyetü’l-Arabiyye, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. b.y.: Dârü’l-Fikr, 1406/1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-Maârif. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Ammetü lilküttâb, 2. Basım, 1412/1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Muhtasâru târîhi Dımaşk li-İbn Asâkir. thk. Ruhiye en-Nehhas, Murad, Muti’ Riyâd Abdülhamid, Muhammed. 29 Cilt. Dımaşk/Suriye: Dârü’l-Fikr, 1404/1984.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-ümem ve teʿâkibü’l-himem. thk. Ebu’l-Kâsım İmâmî. 4 Cilt. Tahran: Seruş, 1420/2000.
• İbn Serrâc, Ebû Muhammed Caʻfer b. Ahmed b. el-Hüseyin. Mesâriü’l-uşşâk. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Tagrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. 16 Cilt. Mısır: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdu’l-Kavmiyye, Dârü’l-Kütüb, ts.
• İbn Zübeyr, Kâdı er-Reşîd. Kitabü’z-Zehâir ve’t-tuhaf. thk. Muhammed Hamîdullâh. Kuveyt: Dâiretü’l-Matbuât ve’n-Neşr, 1378/1959.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Atâ Mustafa Abdülkâdir. 19 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddîn Ali b. Muhammed b. Abdülkerîm. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbu’l-Arabiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Fellah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnavûd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr,1406/1986.
• İbnü’l-Mu’tez, Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed el-Muʻtez-Billah b. Caʻfer Mütevekkil-Alellah. Tabakâtü’ş-şuʻarâi’l-muhdesîn = Tabâkâtü’ş-şuʻarâ fî medhi’l-hulefâ ve’l-vüzerâ. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferâc. Kahire: Dârü’l-Meârif, 3. Basım, ts.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî. Târîhu İbni’l-Verdî=Tetimmetü’l-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 2 Cilt. Beytrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. el-İnbâ’ fî târîhi’l-hulefâ’. thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Kahire: Dârü’l-Âfâkı’l-Arabiyye, 1421/2001.
• İsfâhânî, Ali b. el-Hüseyîn b. Muhammed Ebü’l-Ferec. el-Egânî. thk. İhsan Abbâs. 25 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sâdr, 3. Basım, 1429/2008.
• İsfâhânî, Ali b. el-Hüseyîn b. Muhammed Ebü’l-Ferec. el-İmâü’ş-şevâir. thk. el-Atiyye Celîl. Beyrut: Dârü’n-Nizâl, 1404/1983.
• İtlîdî, Muhammed b. Diyâb. Nevâdirü’l-hulefâ’ = İ’lamü’n-nâs: bima veka’a li’l-Berâmike ma’a beni’l-Abbâs. thk. Muhammed Ahmed Abdülazîz Sâlim. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Beyrut: Dâru Sadr, 1411/1991.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-târîh. 6 Cilt. b.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyyeti, ts.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullah İsmail es-Sâvî. Kahire: Daru’s-Sâvî, ts.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyyeti, 1423/2002.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnavut Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Safedî, Hasan b. Ebû Muhammed Abdullah Hâşimî Abbâsî. Nüzhetü’l-mâlik ve’l-memlûk fî muhtasâri sîre min veliyyi Mısr mine’l-müluk: Yerrihu min asri’l-feraine ve’l-enbiyâ hatta sene 717 h. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1423/2003.
• Saʻd, Fehmî. el-Ammetü fî Bağdâd fi’l-karni’s-sâlis. Beyrut: y.y., 1413/1993.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemseddin Ebu’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğli b. Abdillah. Mirâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʻyân. 23 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-ʻÂlemiyyeti, 1434/2013.
• Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. Abdillâh b. Abbâs b. Muhammed b. Sûl-Tegin Bağdâdî Şatrancî. Eşʻâr evlâdi’l-hulefâ ve ahbâruhum. b.y.: Matbaatü’s-Sâvî, 1355/1936.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celalüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu’l-hulefâʾ. thk. Hamdî ed-Demirdâş. b.y.: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1424/2004.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Târîhu’t-Taberî: târîhu’r-rusul ve’l-müluk. thk. Arîb b. Saʻd el-Kurtubî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 2. Basım, 1387/1967.
• Tenûhî, Ebû Ali el-Muhassin b. Ali b. Muhammed el-Kâdî. Nişvârü’l-muhâdara ve ahbârü’l-müzâkere, 8 Cilt. b.y.: y.y., 1391/1971.
• Vişâ, Muhammed b. Ahmed b. İshâk b. Yahyâ Ebu’t-Tayyib. ez-Zarîf ve’z-zürafâ’. Mısır: Mektebetü’l-Hanci, 2. Basım, 1372/1953.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Esʻad b. Ali b. Süleymân el-Yemânî. Mir’âtü’l-cenân ve ibretü’l-yakzân fî maʻrifeti mâ yuʻteber min havâdisi’z-zamân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Yaʻkûbî, İbn Vâzıh Ahmed b. İshak b. Caʻfer. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Yemût, Beşîr. Şâirâtü’l-Arab fi’l-câhiliyyeti ve’l-İslâm. Beyrut: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1352/1933.
• Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. el-İber fî haberi men gaber. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Bisyunizoğlu. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(tabakâtü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 2. Basım, 1413/1993.
• Zirikli, Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-Aʻlâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstaʻrebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 1422/2002.