Endülüs’te Muvahhidler Dönemi Fıkıh-Siyaset İlişkisi ve Fürû-i Fıkha Yansımaları (İbn Tûmert’in Uygulamaları Özelinde)

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 515 - 536, 30.12.2022

Fatma Hazar

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1182966

Öz

Fıkıh-siyaset arasındaki ilişkinin en yoğun gerçekleştiği dönemlerden birisi Muhavvid Devleti dönemidir. Bu dönemde İbn Tûmert önderliğinde yürütülen fıkhî-siyâsî hareket önceleri kısmen başarıya ulaşmıştır. Sonrasında ise İbn Tûmert’in iyiliği emretme kötülükten nehyetme ilkesi çerçevesinde icrâ ettiği uygulamalar toplum tarafından hoşnutsuzlukla karşılanmıştır. Bu çalışmada İbn Tûmert’in bir fakih ve devlet idarecisi olarak izlediği dini uygulamaların izi sürülmektedir. Bu bağlamda İbn Tûmert’in namaz kılmayanlara yönelik verdiği cezalar, içki yasağı kapsamında öngördüğü cezalar ve kadınların tesettürü ile toplum içindeki görünürlükleri üzerindeki yaptırımları olmak üzere üç örnek olay incelenmektedir. İncelenen uygulamalar değerlendirildiğinde bunların fıkhî yorumdan öte siyasî ictihadlar olduğu sonucuna varılmıştır. Çalışmada nitel bir araştırma metodu olan doküman analizi yoluyla literatür taraması yapılmış ve veriler eleştirel bir şekilde ortaya konulmuştur. Çalışmanın din kaynaklı katı uygulamaların sonuçlarının doğru okunması ve günümüz tatbikatına fikir vermesi açısından İslam hukuk tarihine katkı sağlaması amaçlanmaktadır. Murâbıtlar Devleti’nin yıkılmasıyla doğan belirsiz ve istikrarsız ortamdan faydalanan İbn Tûmert ve taraftarları, katı uygulamaları ile başlangıçta benimsedikleri ilkelerden verdikleri tavizler nedeniyle toplum desteğini kaybederek kendi sonlarını hazırlamışlardır. İbn Tûmert’in öncülüğünde kurulan Muvahhidler Devleti başlangıçta Kur’ân ve Sünnet’e dönüş ve gerçek İslam’ı yaşatmak gayesiyle yola çıkmışlar ancak sonunda katı tedbirlerin uygulandığı bir İslam yorumuna dönüşmüşlerdir. Çünkü İslam adına uyguladıkları hükümlerin Kur’ân ve Sünnet’in bizzat kendisi olmadığı, Kur’ân ve Sünnet’in genel maksadından üretilmiş sosyolojik temelleri olan fıkhî yorum veya siyâsî ictihad olduğu gerçeği gözardı edilmiştir. Bu sebeple İbn Tûmert’in İslam adına uyguladığı fıkhî görüşler halk tarafından huzursuzlukla karşılanmıştır. İbn Tûmert’in iyiliği emretme kötülükten nehyetme adı altında yaptığı uygulamaların, kanuni müeyyidesi kamu hukukunu ilgilendirmediği sürece suç unsuru teşkil etmeyen fiiller olduğu görülmektedir. Kaldı ki bu cezalar sadece İslam devleti başkanı tarafından verilebilecek iken İbn Tûmert, aynı ilkeye dayanarak devlet kurma girişiminde bulunmadan önce de bu cezaları tebliğ kapsamında uygulatmak istemiştir. İçki içene uygulanacak cezaya sadece devlet başkanının hükmedebileceği bilinmektedir. Devlete isyan anlamı yoksa namaz kılmamaya verilecek ceza da aynı şekildedir. Tesettürü örfe veya dinî inancına göre farklı biçimlerde uygulamak gibi fiiller ise kamuya yansıyacak sonuçları olmadığı sürece dinin farklı uygulamaları ve yorumlanma biçimleridir. Hz. Peygamber’in insanların kusurlarını ve ayıplarını mümkün olduğunca örtmeyi tavsiye etmesi ve bunu ahlakî bir davranış olarak değerlendirmesi bu fiillerin kul ile Allah arasında kalan ve manevî müeyyideye dayalı eylemler olduğunu göstermektedir. İbn Tûmert’in fıkhî uygulamalarına bakıldığında bunların samimi bir Müslüman olma gayretinin ve tebliğ faaliyetinin sonucu olduğu anlaşılmaktadır. Ancak fakihler arasında tercih edilmeyen bazı yorumlarda bulunduğu, bunları uygulatmak için de siyasi iktidarı bir araç olarak kullandığı ve kendi dini anlayışını hâkim kılmaya çalıştığı da görülmektedir. Murâbıt Devleti’nin meşrûiyetini sorgularken dinî hükümlerin uygulanmayışını gerekçe göstermesi siyâsî hedeflerinin de bulunduğunu akla getirmektedir. Nitekim hareketini oluştururken Mehdîlik iddiasında bulunması, vaaz ve nasihat olarak başlayan hareketinin siyâsi ağırlıklı olduğunu düşündürmektedir. Oysa her fakihin dini yorum ve algısı kendi ictihadları çerçevesinde gerçekleşir. Buna rağmen fakîh İbn Tûmert’in bazı ictihâdlarında katı ve aşırı yorumlarda bulunması hatta daha ileri giderek devleti eleştirip bir hareket başlatması ve siyâsi güce ulaşma süreci, siyasetin fıkıhla ilişkisinin boyutları açısından ibret verici bir örnektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Endülüs, İbn Tûmert, Fıkıh, Siyaset.

The Relationship between Fiqh and Politic in the Almohad Period in Andalusia and Its Reflections of Furū al-fiqh (specific to Ibn Tūmart’s Practices)

Öz

One of the periods in which the relationship between fiqh and politic is most intense is the period of the Almohad state. The jurisprudence political movement led by Ibn Tūmart is partially successful at first. Afterwards, the practices by Ibn Tūmart within the framework of the principle of al-Amr bi-l-ma‘ruf wa-l-nahy ‘an al-munkar were met with discontent by the society. This study analyzed the religious practices Ibn Tūmart followed as a jurist and state administrator. In this context, three cases are examined, namely the punishments imposed by Ibn Tūmart for those who did not pray, the penalties he envisaged within the scope of the prohibition of alcohol, and the sanctions on women’s veiling and their visibility in society. When the examined applications are evaluated, it is concluded that these are political ijtihāds rather than fiqh interpretations. In the study, a literature review was conducted through document analysis, which is a qualitative research, and the data were presented in a critical way. The aim of the study is to contribute the history of Islamic law in terms of reading the results of strict religious practices and giving an idea of today’s practice. Benefiting from the uncertain and unstable provisions of the collapse of the Almoravid state, Ibn Tūmart and his supporters prepared their own end by losing the support of the society due to the strict practices and concessions they made from the principles adopted at the beginning. The Almohad state, founded under the leadership of Ibn Tūmart, initially set out with the aim of returning to the Qur’ ān and Sunna and keeping true Islam alive. However, they turned into an interpretation of Islam in which strict measures were applied. The fact that the rulings they used in the name of Islam were not the Qur’ ān and Sunna itself, but a fiqh interpretation or political ijtihād with sociological foundations produced from the general purpose of the Qur’ ān and Sunna were ignored. For his reason, the legal opinions that Ibn Tūmart applied in the name of Islam were met with uneasiness by the people. It is seen that Ibn Tūmart’s practices under the name of al-Amr bi-l-ma‘ruf wa-l-nahy ‘an al-munkar that do not constitute a criminal element unless their legal sanction concerns public law. Moreover, while these punishments could only be given by the head of the Islamic state, Ibn Tūmart wanted to have these punishments enforced within the scope of the communique before attempting to establish a state based on the same principle. It is known that only the head of state can decide the punishment to be applied to those who drink alcohol. If there was no sense of rebellion against the state, the punishment for not praying was the same. Rather than applying custom or religious belief, acts such as preferring different ways of veiling belief were different practices and interpretations of religion as long as they did not have public consequences. The Prophet’s recommendation to cover up people’s faults as much as possible and his evaluation of this as a moral behavior shows that this action is as a moral behavior shows that this action based on moral sanction between the servant and Allah. When we look at the fiqh practices of Ibn Tūmart, it is understood that they are the result of his effort to be a sincere Muslim and his preaching activity. However, it is also seen that these ijtihāds that were not preferred among the jurists, used political power as a tool to enforce them, and tried to make their religious understanding dominant. While questioning the legitimacy of the Almoravid state, the fact that he cited the non-implementation of religious provisions brings to mind that he also had political aims. Accordingly, the fact that he claimed to be the Mahdī while forming his movement leads to think us that his movement, which started as a sermon and advice, was predominantly political. However, the religious interpretation and perception of each jurist took place within the framework of his own ijtihāds. Despite this, the fact that the jurist Ibn Tūmart made harsh and extreme comments in some of his ijtihāds and even went further and started a movement by criticizing the state and process of reaching political power is an exemplary example in terms of the dimensions of the relationship between politics and fiqh.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Andalusia, Ibn Tūmart, Fiqh, İslam Hukuku, Endülüs, İbn Tûmert, Fıkıh, Siyaset.

Kaynakça

• Abbâdî, Ahmed Muhtâr. Dirâsât fî tarihi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. İskenderiye, ts.
• Adıgüzel, Adnan. Mağrib Medeniyetinin Zirvesi Muvahhidler Kuruluş Dönemi. Ankara: Araştırma Yayınları, 1., 2011.
• Adıgüzel, Adnan. “Muvahhidler Hareketinin Doğuşu”. EKEV Akademi Dergisi 16/51 (2012), 115-132.
• Behnesî, Ahmed Fethî. el-Ukûbe fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrût: Dâru’ş-Şurûk, 5. Basım, 1983.
• Bel, A. “Almohades”. Leiden, 1., 1913.
• Bennison, Amira K. The Almoravid and Almohad Empires. Edinburg University Press, 2016.
• Beyzâk, Ebû Bekir b. Ali es-Sinhâcî. Ahbâru’l-mehdî b. Tûmert ve bidâyeti devleti’l-Muvahhidîn. Rabat: Dâru’l-Mansûr, 1971.
• Brunschvig, Robert. “Sur la doctrine du Mahdī ibn Tūmart”. Arabica 2/2 (1955), 137-149. https://www.jstor.org/stable/4055424
• Bulatif, Lahdar Muhammed. Fukahaü’l-Mâlikiyye ve’t-tecrübetü’s-siyâseti’l-Muvahhidiyye fi’l-garbi’l-İslâmî. Herndon: el-Ma’hedu’l-Âlemî li’lfikri’l-İslâmî, 1981.
• Cornell, Vincent J. “Understanding Is the Mother of Ability: Responsibility and Action in the Doctrine of Ibn Tūmart”. Studia Islamica 66 (1987), 71-103.
• Çağrıcı, Mustafa. “Emir bi’l-ma’ruf nehiy ani’l-münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/138-141. İstanbul: TDV, 1995.
• Ekinci, Ahmet. “İslam Hukukunda Namaz Kılmayanın Hükmü”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 4/2 (2021), 388-409. https://doi.org/10.52637/kiid.982657
• Fierro, Maribel. “Doctrina y Practica Juridicas Bajo Los Almohades”. Los Almohades: Problemas y Perspectivas. ed. Patrice Cressier - Luis Molina. 2/895-935. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, 2005.
• Fierro, Maribel. “The Legal Policies of the Almohad Caliphs and Ibn Rushd’s Bidayat al Mujtahid (Ibn Tumart , al-Imam al Masum al Mahdi al Ma’lum)”. Journal of Islamic Studies 10/3 (1999), 226-248.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâu ulûmi’d-din. 2 Cilt. Kahire: Nezâretü’l-Maârif, 1889.
• Goldziher, I. Le Livre de Mohammed Ibn Toumert. Alger, 1903.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefa Burhâneddîn Muhammed. ed-Dibâcü’l-müzheb fi ma’rifeti a’yân ulemâi’l-mezheb. thk. Muhammed Ahmedî Ebu’n-Nur. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Hallikan, Muhammed b. İbrâhim Ebû Abbâs. Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâi’z-Zaman. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2014.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muğrib fî ihtisâri ahbâri mülûkü’l-Endelüs ve’l-Mağrib. 4 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbn Kayyım, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed el-Cevziyye. et-Turuku’l-hükmiyye fi’s-siyâseti’ş-şer’iyye. Cidde: Dâru Âlemi’l-Fevâid, ts.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcud. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1971.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehis ve nihâyetü’l-muktesıd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• İbn Tûmert, Muhammed b. Abdullah b. Tûmert. Eazzu mâ yutlab. thk. Ammâr Tâlibî. Cezayir: y.y., 1985.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin. el-Kâmil fi’t-Târih. thk. Abdullah Ebü’l-Fidâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdullah Lisânuddîn Muhammed b. Abdullah. el-İhâtâ fî ahbâri târihi Gırnata. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1973.
• İbnü’l-Hümâm, Kemaleddîn Muhammed b. Abdülvâhid. Şerhu fethi’l-kadir. 8 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1316.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed Hanbelî Ebü’l-Felâh. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri min zeheb. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1. Basım, 1986.
• İbnü’l-Kattân, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. Nüzûmü’l-ceman li tertîbi mâ selef min ahbâri’z-zaman. thk. Mahmud Ali. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990.
• İdrisî, Ali el-Hâdî. el-İmâme inde İbn Tûmert dirâsatü mukârenetü meâ’l-imâmiyye isnâ aşriyye. Câmiatu’l-Ürdün, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• İlyas, Ali Kanber. “Benî Gâniye Ailesinin Mağrib ve Endülüs’te Muvahhidler Devleti’ne Karşı Siyasi-Askerî Mücadelesi”. çev. Adnan Adıgüzel. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2018), 317-346.
• İmamuddin, S.M. A Political History of Muslim Spain (Endülüs Siyasi Tarihi). çev. Yusuf Yazar. Ankara: Rehber Yayıncılık, 4. Basım, 1990.
• İnan, Muhammed Abdullah. Asru’l-Murâbıtîn ve’l-Muvahhidîn fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. 2 Cilt. Kahire: Lecnetü’t-Telif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1964.
• Julien, Charles-Andre. History of North Africa (Tunisia, Algeria, Morocco). çev. John Petrie. Londra: Routledge, 1970.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed. Şerhu usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2. Basım, 1988.
• Koşum, Adnan. “İslam Hukuku’nda ‘Siyaset-i Şer’iyye’ Kavramı”. İslâmî Araştırmalar 16/3 (2003), 350-358.
• Koşum, Adnan. “İslâm Kamu Hukuku Alanına İlişkin Klasik Literatürün Azlığı Üzerine Mülahazalar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Darulfunun İlahiyat) 18 (2008), 123-131.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset (Osmanlılarda Siyaset-i Şer’iyye). İstanbul: Klasik Yayınları, 2. basım., 2017.
• Mahmud, Şifa Muhammed Hasan. “Muhammed b. Tûmert ve devrûhu fi iğnâi’l-hayâti’l-ilmiyye fî bilâdi’l-Mağrib”. Mecelletü’l-külliyetü’l-İslâmiyyetü’l-câmia 2/50 (ts.), 376-396.
• Merrâküşî, Ebdulvahid el-. el-Mu’cib fi telhîsi ahbâri’l-Mağrib. thk. Muhammed Said el-Uryân. Kahire: Matbaatü’l-İstikâme, 1., 1949.
• Neccâr, Abdülmecîd en-. el-Mehdî b. Tûmert. Kahire: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983.
• Nicolo Machiavelli. Prens. çev. Kemal Atakay. Can Yayınları, 2021.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4., 2017.
• Öztürk, Hakan. “İbn Tümert”. Dinî Araştırmalar 9/25 (2006), 295-308.
• Rodriguez Mediano, Fernando. “Religiosidad en al-Andalus: hombre santo en el Islam andalusi”. Revista de Dialectologia y Tradicion Populares 4 (1999), 145-168.
• Sa’d Zağlûl, Abulhamid. “Muhammed b. Tûmert ve rıhletuhû’l-ilmiyyetu fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs ve’l-Maşrik (nedvetü bilâdi’l-Mağrb ve alâkatuha bi’l-Maşrik hatta evâhiru’l-karni’l h. 9/m.15)”. İttihâdu’l-müerrihîni’l-Arab, 261-278.
• Salih, Salih Ahmet. “el-Mehdiyyetü ve devruha fî kıyâmi devleti’l-Muvahhidîn”. Mecelletü ebhâsi külliyeti’t-terbiyyeti’l-esâsiyye 11/3 (2011), 535-553.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Mûsa el-Gırnatî. el-İ’tisâm. 3 Cilt. Mısır: Mektebetü’t-Ticâriyetü’l-Kübra, 2008.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta’lilu’l-ahkâm. Kahire: Matbaatu’l-Ezher, 1947.
• Turtûşî, Ebû Bekir et-. Sirâcu’l-mülûk: Siyaset Ahlakı ve İlkelerine Dair. çev. Said Aykut. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Ubeyd, Âide Muhammed. “Fikretü’l-mehdiyyetü ve tavzîfâtuha es-siyâsiyye inde İbn Tûmert”. Mecelletü âdâbü’r-râfideyn 71 (2013), 355-388.
• Urvoy, Dominique. “La Pensee D’ıbn Tumart”. Bulletin d’études orientales 27 (1974), 19-44. https://www.jstor.org/stable/41603355
• Viguera, Maria J. “Las cartas de al-Gazali y al-Turtusi al soberano almorávid Yusuf b. Tasufin”. al-Andalus 42/2 (1977), 341-374.
• Viguera, Maria J. Los Reinos de Taifas y las invasiones magrebies (Al-Andalus del XI al XIII). Madrid: Fundacion Mapfre, 1992.
• Watt, W.Montgomery - Cachia, Pierre. Endülüs Tarihi. çev. Cumhur Ersin Adıgüzel - Qiyas Şükürov. İstanbul: Küre Yayınları, 5., 2018.
• Yaltkaya, Şerefettin. “İbn Tûmert”. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 3/10 (1928), 34-48.
• Yerinde, Adem. “Sünnî Çevrelerde Mehdîlik İnanışının Siyasî Amaçlar İçin Kullanışına Tarihten Bir Örnek: İbn Tûmert el-Berberî ve Mehdîlik İddiası”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. 15-41, 2018.
• Yıldırım, Mustafa. “İslâm Hukukunda İçki İçme Suçu ve Cezası”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2001), 31-52.
• Yıldırım, Onur. “İbn Tumart ve Muvahhid Davası’nın Oluşumu”. Belleten 62/234 (ts.), 403-424.