Kur’an İlimleri Bağlamında Erken Dönemde Nesh Algısı: Hâris el-Muhâsibî Örneği

Yıl 2019, Sayı: 51, 49 - 82, 30.06.2019

Hekim Tay

https://doi.org/10.29288/ilted.527372

Cited By: 1

Öz

Nesh konusu
tefsir, kelâm ve fıkhı ilgilendiren temel meselelerden biridir. Nesh, mahiyet
itibarı ile Kur’ân tarihi ile yakından ilgilidir. Hz. Peygamber, sahabe ve
nüzûl süreci neshte belirleyici etken olarak görünmektedir. İlk asırlarda
neshin varlığından ziyade, kapsam ve niteliği inceleme konusu yapılmıştır.
Şüphesiz bu durum, mütekaddim dönemde neshin varlığını kabul etmeyen herhangi
bir görüşün belirgin bir şekilde ortaya çıkmamasıyla yakından ilgiliydi.
Müteahhir dönemde Kur’ân’da neshin gerçekleşmediği sesleri yükselmeye başlamış,
modern dönemde bu düşüncenin taraftarları azımsanmayacak kadar artmıştır. Nehs
konusunda fikir beyân eden erken dönem âlimlerinden biri de Ebû Abdillâh
el-Hâris el-Muhâsibî’dir (ö. 243/857). Zühd yaşantısıyla tanınan Muhâsibî,
İtikâdî ve fıkhî mezheplerin ortaya çıkıp şekillendiği bir dönemde yaşamıştır.
Muhasibî, farklı alanlarda birçok eser telif etmiştir. Bu eserlerde üzerinde durulan
temel konulardan biri de neshtir. Bu çalışmada genel olarak nesh problemi ve
Muhâsibî’nin nesh anlayışı çeşitli yönleri ile araştırma konusu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hâris el-Muhâsibî, Nesh, Mensûh, Nâsih

The Perception of Naskh in the Context of the Qur’ānic Sciences in the Early Period: The Case of Hāris el-Muhāsibī

Öz

Naskh is one of the
main issues of tafsīr, kalām, and fıqh. Naskh is closely related to the Qur’ān
history because of its importance. The Prophet, the companions and the
revelation period of verses appear to be determining factors in naskh. In the
first centuries, rather than the existence of the naskh, its scope and quality
were examined. Undoubtedly, this situation was closely related to the fact that
there were not any views that did not accept the existence of naskh in the
previous period. The idea that the naskh was not realized in the Qur’ān has
emerge and the supporters of this thought increased to a considerable extent in
the later period. One of the early period scholars who expressed ideas about
the naskh was Hāris al-Muhāsibī (d.
243/857). Muhāsibī, who was known for his asceticism, lived in a period
in which faith and fiqh sects emerged and formed. Muhāsibī
wrote many works in different areas. In this works, various subject of the Qur’ānic tafsir were discussed. One of
the basic subjects being emphasized is naskh. In this study, in general, the
problem of naskh and Muhāsibī's naskh understanding will be investigated with
various aspects.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Hāris al-Muhāsibī, Naskh, Mansūkh, Nāsikh

Kaynakça

• Albayrak, Halis. Tefsir Usûlü. İstanbul: Şûle Yayınları, 2011.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bakkal, Ali. “Kur’ân’da Mensûh Âyetlerin Sayısı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1996): 33-74.
• Birışık, Abdülhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansik-lopedisi. 42: 132-135. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kelbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 205-206. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Aḥkâmu’l-Ḳur’ân. Thk. Abdüsselâm Mu-hammed Alî Şâhîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Cevherî, İsmâil b. Hammad. eṣ-Ṣıḥâḥ. Thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rifât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Dehlevî, Şâh Veliyullâh. el-Fevzu’l-kebîr. Trc. Selmân Hüseyin en-Nedvî. Kahire: Dâru’s-Sahve, 1986.
• Erginli, Zafer. “Muhâsibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31: 13-16. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Esbehânî, Ebü’l-Kasım. İ‘râbu’l-Ḳur’ân. Riyad: y.y., 1994.
• Eş‘arî, Ebü’l Hasan. Maḳalâtu’l-İslâmiyyîn. Thk. Naim Zerzûr. 2 Cilt. Bey-rut: Mektebetu’l-Asriyye, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Ḳavâidu’l-aḳâid. Thk. Mûsâ Muhammed Alî. Beyrut: Âlemu’l-Kutub,1985.
• Hâris el-Muhâsibî. Kitâbu fehmi’l-Ḳur’ân ve me‘ânih. Thk. Hüseyin Kuv-vetlî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398.
• Has, Şükrü Selim. “Klasik Fıkıh Usûlünde Neshin Mahiyeti”. Erciyes Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 21/2 (Aralık 2006): 543-564.
• Hatib el-Bağdâdî. Târîḫü’l-Bağḍâḍ. Thk. Bişâr İvâd Mahmûd. 16 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Hatib el-Bağdâdî. el-Müttefiḳ ve’l-müfteriḳ. Thk. Muhammed Sâdık el-Hâmidî. 3 Cilt. Şam: Dâru’l-Kâdirî, 1997.
• İbn Âtıyye el-Endelüsî. Muḥarreru’l-vecîz. Thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ. Thk. Ab-dülgaffâr Süleymân Bindârî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedide, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Ṭabaḳatü’ş-Şâfi‘iyyîn. Thk. Ahmed Ömer Hâşim v.dğr. Kahire: Mektebetü’s-Sikâfetü’d-Diniyye, 1993.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sadr, 1414.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddîn. Der’u te‘âruḍi’l-‘aḳl ve’n-naḳl. Thk. Muham-med Reşâd Sâlim. 10 Cüz. Suudi Arabistan: Câmi’atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd İslamiyye, 1991.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddîn. Mecmu‘atu’r-Resâ’il ve’l-mesâil. Nşr. Reşîd Rızâ. 5 Cilt. Beyrut: Lecnetu’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. Thk. Abdurrezak Mehdi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntaẓam fi’t-târîḫ. Thk. Muhammed Abdül-kadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1922.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Nevâsiḫu’l-Ḳur’ân. Thk. Ebû Abdillâh el-Âmilî. Beyrut: Şirketü Ebnâ, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muṣaffâ bi eküffi ehli’r-rusûḫ min ‘ilmi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ. Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. B.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1998.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-Târîḫ. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Feres el-Endelüsî. Ahkâmü’l-Ḳur’ân. Thk. Tâhâ b. Alî vd. 3 Cilt. Bey-rut: Dâru İbn Hazm, 2006.
• İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. Thk. Safvan Adnan ed-Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Kaya, Remzi. “Kur’ân-ı Kerim’de Neshi İddia Edilen Âyetler”. Uludağ Ünviersitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998): 353-371.
• Koçyiğit, Talat. “Kitap ve Sünnette Nesh Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1963): 93-108.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. en-Nüketu ve’l-‘uyûn. Thk. Seyyid İbn Abdilmaksur b. Abdirrahman. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Mennâü’l-Kattân. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. B.y.: Mektebetü’l-Me‘ârif, 2000.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Muḳatil. Thk. Abdullâh Mahmûd Şahâne. Bey-rut: Dâru’l-İhyâ, 1423.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer. en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ. Thk. Muhammed Abdüsselâm Muhammed. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1408.
• Özdeş, Talip. Kur’ân ve Nesh Problemi Allah’ın Kitabında Çelişki Var mı?. Fecr Yayınları, 2018.
• Özdeş, Talip. “İslam’da Asıl Olan Savaş mı? Klasik Nesh Teorisi Bağlamın-da Bir Değerlendirme”. Arap-Türk Sosyal Bilimler Kongresi: Değişen Or-tadoğuda Kültür ve Siyaset (Ankara, 10-12 Aralık 2010). Ed. Yasin Ak-tay. 239-253. Ankara: SDE Yayınları, 2012.
• Pınar, Fatma. Eş’ariyye ve Mâtürîdîyye’de İlâhiyât Bahisleri. Ankara: Gece Akademi Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahrüddîn. Mefâtiḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyau’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed. el-Keşfu ve’l-beyân ‘an tefsiri’l-Kur’ân. Thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turasi’l-Arabî, 2002.
• Subhî es-Sâlih . Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. B.y.: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2000.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. el-İtḳân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Muham-med Ebü’l-Fadl İbrahîm. 4 Cilt. Mısır: Hey’etu’l-Misriyyeti’l Amme li’l-Kitâb, 1974.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. Huber: Dâr İbn Affân, 1997.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-İ‘tiṣâm. Thk. Muhammed b. Abdurrahmân v.dğr. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dâr İbn Cevzî, 2008.
• Şengül, İdris. “Ulûmu’l-Kur’ân Konusu Olarak Nâsih ve Mensûh”. Diyanet İlmi Dergi 38/3 Eylül 2002: 91-112.
• Şimşek, Said. Günümüz Tefsir Problemleri. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2004.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir. Câmi‘u’l beyân fî te’vili’l-Ḳur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2000.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Abdullâh. Mir’âtül-Cenân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Küllâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. 20: 156-157. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 16: 426-427. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es- Sırrî. Me‘ani’l-Ḳur’ân ve i‘râbuhu. Thk. Abdulcelil Abduh Şelbî. 5 Cilt. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1998.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed. Târîḫü’l-İslâm. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed. Siyeru a‘lami’n-nübelâ. Beyrut: Müessese-tu’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed. Kitâbu’l-‘Arş. Thk. Muhammed b. Halîfe. 2 Cilt. Medine: İmâretu’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslamiyye, 2003.
• Zemahşerî, Ebu’l Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1407.
• Zemahşerî, Ebu’l Kasım Mahmud b. Ömer. Esâsu’l-Belaġa. Thk. Muham-med Bâsil Uyûnu’s-Savde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1957.
• Zeyd, Mustafa. en-Nesḫ fi’l-Ḳur’âni’l-kerîm: Dirâse teşri‘iyye tariḫiyye naḳdiyye. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1987.
• Ziriklî, Muhammed Hayruddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm lil Melâyîn, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. 2 Cilt. b.y: Matbaatü İsâ el-Bâbî, ts.