Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği

Yıl 2020, Sayı: 54, 379 - 402, 31.12.2020

Cuma Karan

https://doi.org/10.29288/ilted.739413

Cited By: 2

Öz

İslam tarihinde önemli bir yere sahip olan Abbasi Devleti’nin ilk döneminden “Emîrü’l- Ümerâlar” dönemine kadar toplam yirmi bir halife devlete hükmetmiştir. Bu halifelerin hayatları incelendiğinde üçü hariç diğerlerinin ümmüveled olduğu görülmektedir. Bu câriyelerin bazıları bir halifenin eşi iken daha sonra gelecek halifenin annesi olmaktadır. Ümmüveledlerin bu sıhriyyet bağları dolayısıyla yönetime etkileri kaçınılmaz olmuştur. Abbasi Devleti’nin ilk döneminde ümmüveled olan halifeler kimlerdi? Abbasi Devleti’ni halife yönetirken, bu ümmüveledler halife üzerinde ne kadar etkiliydiler? Halifenin hür eşlerinden olan çocuklarına rağmen niye bu ümmüveledlerin çocukları halifelik makamına oturuyorlardı? el-Kahramâniye gibi kadınlardan oluşan bir yapının Abbasi sarayındaki ağırlığının yanı sıra özellikle öne çıkmış ümmüveled olan Hayzürân ve Şağab’ın devlet üzerindeki etkileri neler olmuştur? Bu makale ve buna benzer bazı sorulara o dönemin ilk dönem kaynaklarından hareketle bir araştırma ile cevap bulma etrafında şekillenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Abbasi Halifeleri, Câriyeler, Ümmüveled, Hayzürân, Şağab

The Influence of the Ummwalads on the Administration in the Abbasid Palace: The Example of al-Khayzuran, Shaghab and al-Qahramaniya

Öz

From the first period of the Abbasid state to the "Amir al-Umaras" period, which has an important place in the history of Islam, a total of twenty caliphs have ruled. When the lives of these caliphs are examined, all but three of them are children of concubines called “ummwalads”. While some of these concubines were the wives of a caliph, they became the mother of the next caliph. Due to these kinship ties of ummwalads their influences on the administration were inevitable. Who were the ummwalad caliphs in the first period of the Abbasid state? How influential were these ummwalads on the caliph when the caliph ruled the Abbasid state? Why did the children of these ummwalads become the caliphate, while the caliph had children born by free wives? In addition to the dominance of a structure consisting of women like al-Qahramaniya in the Abbasid Palace, what were the effects of ummwalad al-Khayzuran and Shaghab khatuns, who were especially prominent, on the state? This article has been formed with the aim of finding answers to these and some similar questions, with a research on the earliest sources of the period.

Anahtar Kelimeler

Abbasid Caliphs, Concubines, Ummwalad, al-Khayzuran, Shaghab

Kaynakça

• Abbott, Nabıa. Hayzuran ve Zübeyde Bağdat’ın İki Kraliçesi. çev. Suat Kaya. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2000.
• Aktan, Ali. “Mu’tazıd-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/383-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aktan, Hamza. “Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kur’anî Yaklaşım”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 59-79.
• Arslan, İhsan. “Abbâsî Devlet Yönetiminde Kadınların Etkisi: Seyyide Şağab Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/40 (Ekim 2015), 827-840.
• Altınay, Ahmet Refik. Kadınlar Saltanatı. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2011.
• Arslan, İhsan. Muktedir’in Halifeliği ve Şahsiyeti. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Arslan, İhsan. “Abbâsî Devlet Yönetiminde Kadınların Etkisi: Seyyide Şağab Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/40 (Ekim 2015), 827-840.
• Bozkurt, Nahide. “Hâdî-İlelhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/16-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bozkurt, Nahide. “Me’mûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/101-104. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Câḥıẓ, Ebû Osmân Amr b. Baḥr b. Maḥbûb el-Leysî. er-Resâil. nşr. Alî Bû Melḥam. Beyrut: Dâru ve Mektebetu'l- Hilâl, 2002.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Kitâbü’l-Meḥâsin ve’l-azdâd. el-Memleketü’l Müttehide/Birleşik Krallık: Müessesetü’l Hindavî, 2017.
• Cevâd, Mustafa. Seyyidatu’l-Balati’l Abbasiyye. Beyrut: Daru’l Keşşaf, 1950.
• Çelebi, Ahmet. “Abbasiler Devri”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. ed. Kenan Seyithanoğlu. 13 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1989.
• Demircan, Adnan. İslam Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevali İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Demircan, Ali Rıza. Kur’an ve Sünnet Işığında Cariyeler ve Sömürülen Cinsellikler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Ebû'l-Ferec el-İsfahânî, Alî b. el-Ḥuseyn el-Ḳureşî. el-Eğânî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi't-Ṭurâsi'l-Arabî, 1415/1995.
• Ebû'l-Fidâʾ, Ebû el-Fidâʾ İsmâʿîl b. Alî. el-Muḫtaṡar fî Aḫbâri'l-Beşer. 4 Cilt. Kahire: el-Maṭbaatu'l-Ḥuseyniyye, ts.
• ed-Diyârbekrî, Ḥuseyn b. Muḥammed b. el-Ḥasan. Târîḫu'l-Ḫamîs fî Aḥvâli Enfesi'n-Nefîs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Ṡâdır, ts.
• el-Fesevî, Ebû Yûsuf Yaʿḳûb b. Sufyân el-Fârisî. el-Maʿrife ve't-Târîḫ. nşr. Ekrem Ḍîyâ el-Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, 1401/1981.
• el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Measiru'l-inafe fi mealimi'l-hilafe. Beyrut: y.y., ts.
• Erkan Taha Abd - Casim Tefâul Abdullatif. “Devru’n-Nisâ fi hükmi devleti beni’l Abbas hilale el-Asri’l-Abbasi’l evvel el-Hayzürân ennemûzecen”. Mecelletü’l Meleviyye li’d- Dirasâti’l- Asâriyye ve’t-Tarihiyye 5/11 (Şubat 2018), 223-238.
• Günaltay, Şemseddin. “Abbas Oğulları İmparatorluğunun Kuruluş ve Yükselişinde Türklerin Rolü”. Belleten 6/ 23, 24 (Temmuz 1942), 177-205.
• Eraslan, Sibel. Kadın Sultanlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Hatalmış, Ali. Abbasi Halifelerin Ümmüveled Eşleri. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. Alî. Târîḫu Bağdâd. nşr. Musṭafâ Abdulḳâdir Aṭâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l- Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1417/1996.
• Hasan, Sulaf Feyzullah. Devru’l Cevarî ve’l Kahramanat fi dari’l Hilafeti’l Abbasiyye. Dimeşk: y.y., 2013.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbasiler Döneminde Kadının Siyasetteki Rolü: Hârûnürreşîd’in annesi Hayzürân ve eşi Zübeyde Örneği”. 3. Uluslararası Avrasya Spor Eğitim ve Toplum Kongresi Tam Metin Kitabı (Mardin, 15-18 Kasım 2018), 1241-1251.
• Hudarî Bek, Muhammed b. Afifı el-Bacurî. Muḥâḍarâtü târîḫi’l-ümemi’l-İslâmiyye: ed-Devletü’l-Ümeviyye. thk. Muhammed Osmanî. Beyrut/Lübnan: y.y., 1986.
• İbn Ḫaldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muḥammed b. Muḥammed b. Ḫaldûn. Dîvânu'l-Mubtedeʾ ve'l-Ḥaber fî Târîḫî'l-Arab ve'l-Berber ve men ʿÂṡarahum min Ẑevî'ş-Şeʾni'l-Ekber. nşr. Ḫalîl Şeḥâde. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1408/1988.
• İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâʾ İsmâîl b. Omer b. Kesîr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve'n-Nihâye. nşr. Abdullâh b. Abdi'l-Muḥsin et-Turkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed Abdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Heyʾetu'l-Mıṣriyyetu'l-ʿÂmme, 1413/1992.
• İbn Sa’î, Taceddîn Ali b. Enceb. Nisâu’l Hulefâ. thk. Şevket Turavâ (Erşim: 10.07.2020). www.libraryofarabicliterature.org
• İbnü'd-Devâdârî, Seyfuddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî. Kenzu'd-Durer ve Câmiʿu'l-Ğurer. nşr. Heyet. 9 Cilt. B.y.: y.y., 1380-1415/1960-1994.
• İbnü'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec Abdurraḥmân b. Alî. el-Muntaẓam fî Târîḫi'l-Mulûk ve'l-Umem. nşr. Muḥammed Abdulḳâdir Aṭâ, Muṡṭafâ Abdulḳâdir Aṭâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• İbnü'l-Esîr, Ebû'l-Ḥasen Alî b. Ebî'l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. el-Kâmil fî't-Târîḫ. nşr. Umar Abdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü'ṭ-Ṭıḳṭaḳâ, Muḥammed b. Alî b. Ṭabâṭabâ. el-Faḫrî fi'l-Edebi's-Sulṭâniyye ve'd-Duveli'l-İslâmiyye. nşr. Abdulḳâdir Muḥammed Mâyû. Beyrut: Dâru'l-Ḳalemi'l-Arabî, 1418/1997.
• İnan, Kadir. “Vâsik- Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• İnce, Rüveyda Sağlam. Kur'an'da Kölelik Konusu. Ankara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Kan, Kadir. “Abbasi Sarayında Hayırsever ve Entelektüel Bir Hanımefendi: Zübeyde bt. Câfer”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 23 (2014), 143–194.
• Keleş, Ahmet. “İslam Geleneğinde Tarihin Öznesi Sorunu”. İslâmî İlimler Dergisi 3/2 (2008), 63-75.
• Kırbıyık, Kasım. “Hayzürân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/106-107. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kitapçı, Zekeriya. Mukaddes Çevreler ve Eski Hilafet Ülkelerinde Türk Hatunlar. Konya: y.y., 2005.
• Kitapçı, Zekeriya. “Abbasi Hilafetinde Örnek Bir Türk Anası Şağab Hatun”. Türk Dünyası Araştırmaları 70 (Şubat 1991), 1-64.
• Kurt, Hasan. “Mervân II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/227-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kâhir Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/171-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Köse Feyza, Betül. Cariye. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Mernissi, Fatima. Hanım Sultanlar (İslam Devletlerinde Kadın Hükümdarlar). çev. M. Ali Kayabar&Filiz Nayır. İstanbul: Cep Kitapları A.Ş., 1992.
• Mesʿûdî, Ebû'l-Ḥasen Alî b. el-Ḥuseyn b. Alî. et-Tenbîh ve'l-İşrâf. nşr. Abdullah İbrâhîm es-Sâvî. Ḳahire: Dâru's-Sâvî, ts.
• Mesʿûdî, Ebû'l-Ḥasen Alî b. el-Ḥuseyn b. Alî. Murûcu'z-Zeheb ve Meʿâdinu'l-Cevher. nşr. Esad Dâğır. 4 Cilt. Ḳum: Dâru'l-Hicre, 1409/1989.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti İslam’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Mutahhari. Tarih ve Toplum. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1991.
• Nahide Matar Hasan. “Sultatu’l Cevârî fi’l-Asri el-Abbasi. (158-334), Journal of Education College Wasit University, 1/2 (2007), 112-122.
• Özaydın, Abdülkerim. “Muvaffak el-Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 2/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müstekfî Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/139-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Özkan, Mustafa. “Tarihin Öznesinin Tespitinde, Kur’an’ın Tarih İlmine Katkısı/Kaynaklığı Üzerine -Bedir Savaşı Örneği”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 8/16 (2010), 19-33.
• Öztuna, Yılmaz. Devlet ve Hanedanlar İslam Devletleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2005.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Kadın Sultanları Valide Sultanlar, Hâtunlar, Hasekiler, Kadınefendiler, Sultanefendiler. İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2008.
• Sıbṭ İbnü’l-Cevzî, Ebû'l-Muẓaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mirʾâtu'z-Zamân fî Tevârîḫi'l-Aʿyân. nşr. Muḥammed Berekât vdğr. 23 Cilt. Dimeşḳ: y.y. 1434/2013.
• Sıddıkî, Mazharuddîn. Kur’ân’da Tarih Kavramı. İstanbul: Pınar Yayınları, 1982.
• Ṡûlî, Ebû Bekr Muḥammed b. Yaḥyâ. Aḫbâru'r-Râḍî Billâh vel-Muttaḳî Lillâh Târîḫu'd-Devleti'l-Abbâsîyye. nşr. J. Heyworth Dunne. Mısır: Maṭbaatu's-Sâvî, 1354/1935.
• Suyûṭî, Celâlu'd-Dîn Abdurraḥmân b. Ebî Bekr. Târîḫu'l-Ḫulefâ. nşr. Ḥamdî ed-Demirdâş. Mekke: Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1425/2004.
• Şefik, Ahmet. er-Rikka fi’l-İslam. Fransızcadan çev. Ahmet Zeki. Kahire: Mektebetü’n-Nafize, 2010.
• Üçok, Bahriye. İslam Devletlerinde Kadın Hükümdarlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1963.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Târîḫu'r-Rusul ve'l-Mulûk, ve Ṡılatu Târîḫ eṭ-Ṭaberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru't-Turâs, 1387/1967.
• Yaʿḳûbî, Ebû Yaʿḳûb Aḥmed b. İsḥâḳ. et-Târîḫ. Beyrut: y.y., 2010.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbasiler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muḥammed b. Aḥmed b. Osmân b. Ḳâymâz. el-ʿİber fî Ḫaberi men Ğaber. nşr. Ebû Hâcir Muḥammed Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubu'l-ʿİlmiyye, ts.
• Zeydan, Corci. İslam Uygarlık Tarihi. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Wafi, Ali Abdulwahid. “İslamiyet’e Göre Kölelik”. çev. Kemal Işık. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (1961), 207-212.