A Research in Some Hāshiyahs of Anwār al-Tanzīl in terms of the Status of Tafsīr Among Islamic Sciences

Yıl 2020, Cilt , Sayı 54, 203 - 228, 31.12.2020

Enes BÜYÜK

https://doi.org/10.29288/ilted.743708

Öz

After the codification of Islamic sciences, an hierarchy was tried to be established among them. For the science of tafsīr among these sciences, studies on the Qur’ān in order to reveal the divine intention, some of the problems of tafsīr, even if they are in the later sources, had been taken into consideration. Among the sources, in which these issues related to tafsīr were discussed and examined, al-Baydāwī’s tafsīr Anwār al-Tanzīl plays an important role. Because the sharhs and hāshiyahs on this tafsīr reveal its effect on the literature to come. Al-Baydāwī presents tafsīr as the supreme of sciences in his introduction to tafsīr, he then subsequently accepts it as the origin of the Islamic sciences since it forms the basis of the religious codes; but on the other hand, he estipulates a competency in religious and literary sciences, in order to be able to conduct a tafsīr. In the sharhs and hāshiyahs, depending on these judgments how tafsīr is a superior science than others, and the problem of superiority of tafsīr over kalam and hadith were specially discussed. In addition to these, the problems of tafsīr ranking higher than other Islamic sciences due to its forming the basis for these sciences, and the acceptance of tafsīr as a latter knowledge as it can only be done with the help of these other sciences were discussed. This article aims to examine the aforementioned problems.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-Baydāwī, Anwār al-Tanzīl, Sharh-Hāshiyah, Islamic Sciences

Tefsir’in Dini İlimler Arasındaki Konumuna Dair Bazı Envârü’t-Tenzîl Hâşiyelerinin İncelenmesi

Öz

İslâmî ilimler tedvin edildikten sonra aralarındaki hiyerarşi sağlanmaya çalışılmıştır. Bu ilimler içerisinde temelde murad-ı ilahiyi ortaya koyma amacıyla Kur’an’ı araştırma konusu yaptığı için tefsir ilminin kimi sorunları, sonraki kaynaklarda olsa bile dikkate alınıp incelenmiştir. Tefsire dair meselelerin tartışılıp incelendiği kaynaklar arasında Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl adlı tefsirinin mukaddimesi önemli rol oynamıştır. Zira bu tefsir üzerine yazılan şerh-hâşiyeler onun sonraki literatüre etkisini ortaya koymaktadır. Beyzâvî tefsir mukaddimesinde tefsiri dini ilimlerin en yücesi olarak sunmakta, akabinde bir taraftan şer‘î kaidelerin esasını oluşturduğu için ilimlerin aslı kabul etmekte ve diğer taraftan tefsir yapabilmek için de dini ve edebi ilimlerde mahir olmayı şart koşmaktadır. Şerh ve hâşiyelerde bu yargılara bağlı olarak tefsirin nasıl üstün ilim olduğu, özel olarak da onun kelam ve hadis ilmine karşı üstünlüğü sorunu tartışılmıştır. Bunlara ilave olarak tefsirin dini ilimlerin temelini oluşturduğu için bu ilimlerden önce gelmesi ile ancak onlardan yardım alarak tefsir yapılabileceği kabulünün tefsiri o ilimlerden sonraya yerleştirmesi problemi ele alınmıştır. Bu makale mezkûr sorunların incelenmesini amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Beyzâvî, Envâru’t-tenzîl, Şerh-Hâşiye, Dini ilimler

Kaynakça

• Abbasî, Yusuf b. Ömer b. Yusuf. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 502, 1b-256b.
• Altunuçokzâde, Abdullah b. Mehmed Altûnî el-İstanbûlî. el-Cem‘u’l-hâvî fî şerhi Tefsîri’l-Beyzâvî. 2 cilt. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 306, 1b-277b.
• Âmilî, Bahâeddin Muhammed b. Hüseyin b. Abdüssamed. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 484, 1b-126b.
• Barzancî, es-Seyyid Muhammed b. Rasulü’l-Hüseynî. Enhârü’s-selsebîl li riyâzi envâri’t-tenzîl ve mizâcü’z- zencebîl li hiyâzi esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 303, 1b-402a.
• Bervecî, Sıbgatullah b. Rûhullah. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Fâtiha min Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 226, 1b-97a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Tuhfetü’l-ebrâr şerhu Mesâbîhu’s-sünne. thk. heyet. 3 cilt. Kuveyt: İdâretü’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 2012.
• Boyalık, M. Taha. “el-Keşşâf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”. Nazariyat 4/1 (2017): 91-118.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Ta‘lîka ‘alâ evâili Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 145, 1b-299b.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. trc. Ömer Türker. 3 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı yayınları, 2015.
• Çelebi, İlyas. “Kelam İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes’elesi 5. ed. İlyas Çelebi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Ehaveyn, Muhyiddin Muhammed b. Kâsım. Hâşiye ‘ale’l-Beyzâvî. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 112, 1b-158a.
• Emevî, Yusuf b. Abdullah b. İsmail el-Kuraşî. Şerhu dîbâceti Tefsîri’l-Kâdî. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hüdai Efendi, 102, 1b-64b.
• Emîr Padişah el-Buhârî, Muhammed Emîn. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yenicami, 129, 1b-183a.
• Erzurûmî, Şeyhülislâm Feyzullah b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 7348, 1b-128b.
• es-Sâdıkî Geylânî, Mahmûd b. Hüseyin el-Efdalî. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-tevîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazâde Hüseyin Paşa, 53, 1b-211b.
• Hafâcî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer. İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-Râzî ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. 8 cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• Halebî, İbrahim b. Süleyman b. İbrahim el-Kürdî. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 306, 1b-444a.
• Hatîbü’l-Vezîrî, Muhammed b. İbrahim el-Harrâşî. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Efendi, 109, 1b-138b.
• Hınnâvîzâde, Kınalızâde Ali Alâeddin b. Muhammed. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Kâdî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 280, 1b-117b.
• İbn Kârân, Hüseyin b. Şihabüddin el-Geylânî. Hâşiye ‘alâ hutbeti Tefsîri’l-Beyzâvî. Kastamonu: Kastamonu YEK, 1913, 1b-88b.
• İdrîs-i Bitlisî b. Hüsâmeddin Ali. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 303, 1b-145a.
• İsfahânî, Râgıb. Mukaddimetü câmi‘i’t-tefâsîr. Nşr. Ahmed Hasan Ferhad. Kuveyt: Dâru’t-Da‘ve, 1984.
• İsferâyînî, İsâmüddin İbrâhim b. Muhammed b. Arabşah. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hakses, 8671, 1b-374b.
• Karamânî, Nureddin Hamza b. Mahmud. Hâşiye ‘alâ Envâri't-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızâde Mehmed Efendi, 55, 1b-171a.
• Kâzerûnî, Ebu’l-Fadl el-Kuraşî es-Sıddikî. Hâşiye ‘alâ Envâr’i-tenzîl. 4 cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabiyyeti’l- Kübrâ, ts.
• Kırîmî, es-Seyyid Ahmed b. Abdullah. Misbâhu’t-ta‘dîl fî keşfi Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 147, 1b-292a.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed. Hâşiye ‘alâ tefsîri’l-İmâmi’l Beyzâvî ve ma‘ahû Hâşiyetü İbnü’t- Temcîd. nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 20 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Kürdî, Abdullah b. Muhammed. Hâşiye alâ Hâşiyeti Sa‘dî Çelebi ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 317, 1a-258b.
• Lârî, Muslihuddin Muhammed. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 37, 1b-292.
• Lükaymî, Ebu’z-Zühd Muhammed b. Muhammed. eş-Şihâbü’l-mudî bi envâri’t-tenzîl ve’s-sirâci’l-münîr bi esrâri’t-tevîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, 76, 1b-293a.
• Maden, Şükrü. “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl Literatürü ve Literatür Değerlendirmesi”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017. 609-651.
• Maden, Şükrü. “Sadreddinzâde Şirvânî’ye Göre Bir İlim Olarak Tefsir ve Değeri”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. ed. M. Taha Boyalık – Harun Abacı. İstanbul: İSAR, 2019. 357-390.
• Makdisî, Muhammed b. Muhammed b. Ebû Şerîf Kemâleddin el-Kudsî. Şerhu evâili Envâri’t-tenzîl. Kastamonu: Kastamonu YEK, 2619, 1b.50a.
• Menteşezâde, Şeyhülislâm Abdürrahim Efendi. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 244, 1b-338b.
• Mehmed Şah b. Şemseddin Molla Fenârî. Hâşiye ‘alâ tefsiri sûreti’l-Fâtiha li’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1102. 1b-410a.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmerz b. Ali. Hâşiye ‘alâ evâili Tefsîri’l-Kâdî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 176, 1b-172a.
• Müellifi Meçhul. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-Tenzîl ve esrâri’t-tevîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Musalla Medresesi, 25, 1b-403a.
• Müellifi Meçhul. Şerhu dîbâceti Envâri't-tenzîl ve esrâri't-tevîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, 89, 1b-241b.
• Nablûsî, Abdülganî b. İsmâil. et-Tahrîrü’l-hâvî ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 199, 1b-251b.
• Rûmî, Abdülhalîm b. Abdullah el-Germiyânî. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 306, 1b-629.
• Rûşenî, Dede Ömer. Hâşiye ‘ale’l-Kâdî el-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese, 24, 1b- 571b.
• Said b. Yusuf b. Cemaleddin. Hâşiye ‘alâ hutbeti Envâri’t-tenzîl. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 50, 1b- 90b.
• Sînôbî, Ahmed. Mazharu Envâri’t-tenzîl fî keşfî esrâri’t-tevîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 192, 1b-59a.
• Siyalkûtî, Abdülhakim b. Muhammed. Hâşiye ‘alâ tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-‘Âmire, 1270.
• Sûrânî, Yusuf b. Hamza eş-Şehrezûrî. Hâşiye ‘ala Envâri't-tenzîl ve esrâri't-tevîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 75, 1b-556b.
• Sürûrî, Muslihuddin Mustafa b. Şâban el-Gelibolî. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yusuf Ağa, 67, 1b-174a.
• Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir b. Muhammed. Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr. Nşr. Ahmed Hâc Muhammed Osman. 3 cilt. Suud: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1424.
• Şeyhzâde Muhyiddin, Mehmed b. Muslihuddin Mustafa el-Kocevî. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. Nşr. Muhammed Abdülkâdir Şâhîn. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Şirvânî, Mehmed Emin b. Sadreddin. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazâde Hüseyin Paşa, 63, 1b-211b.
• Şirvânî, Muhammed b. Cemâleddin b. Ramazan. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 354, 1b-667b.
• Şirvânî, Nureddin Nurullah b. Muhammed. Hâşiye ‘ale’l-Kâdî min sûreti’l-Fâtihâ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Yazma Eserler, 12339/YZ0511, 1b-139a.
• Zekeriyya Ensârî, Ebû Yahyâ b. Muhammed. Fethu’l-celîl bi-beyâni hafiyyi Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 312, 1b-202b.