İslam Hukûkunda İstisnânın İstisnâsı

Yıl 2020, Sayı: 54, 279 - 301, 31.12.2020

Şükrü Şirin

https://doi.org/10.29288/ilted.792396

Öz

Başta Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere İslâm dininin kaynaklarının büyük ölçüde Arapça olması, nasslardan hüküm çıkarma gayesini güden Fıkıh usûlünün Arap dili grameriyle yakından ilgilenmesine vesile olmuştur. Lafızlarla ilgili pek çok konu arasında istisnâ konusu da kendine haklı bir yer bulmuş ve hem dilcilerin hem de fıkıhçıların ilgi odağı olmuştur. İstisnâ konusu birçok eserde özel bölüm olarak ele alındığı gibi bu konu hakkında müstakil eserler de kaleme alınmıştır. İstisnânın istisnâsı konusu ise üzerinde çokça tartışılan ve neredeyse hiçbir noktasında görüş birliğine varılamayan spesifik bir konu olarak belirmiştir. Nasslarda kullanımına neredeyse hiç rastlanmaması nedeniyle karşılığı olmayan fakat farazî fıkıh malzemesi olarak çokça kullanılan bu konu, fürû örneklerinin kısır döngüsüne sahne olmuş ve nihaî bir karara bağlanamayarak sonuçsuz kalmıştır. Gerek dil ekolleri gerek fıkıh mezhepleri arasında derinleşen ihtilaf, ekol ve mezhep içi ihtilaflara da sahne olmuş, çözümü oldukça zor bir kördüğüm halini almıştır. İstisnânın istisnâsını dil açısından olabilir görenler dahi, müstesnâ ile müstesnâ minh arasında cins farklılığı olmasının dışında sayılar alanında bunu ispatlayacak bir delil ve kullanım alanı gösterememişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Arapça, İstisnâ, Zincirleme İstisnâ, İstisnânın İstisnâsı

Exception of Exception in İslamic Law

Öz

The fact that the sources of Islam, particularly the Quran, are mostly in Arabic has led to a considerable interest in grammar by the fiqh method, which aims to make judgements from the main sources of Islam. The subject of exception, which is among many subjects related to the words, has found a rightful place, and has become a centre of attention for both linguists and fiqh scholars. The subject of exception has been included as a topic in many works, and there have also been separate works written on this subject. The subject of exception of exception, however, has emerged as a specific subject that has been discussed extensively, and hardly any consensus has been achieved about it. This subject, which has no parallel in the Quran and Sunnah, is widely used as a hypothetical fiqh material, has been a part of the vicious circle of fürû (substantive fiqh) examples and has remained inconclusive. The dispute between the language schools and fiqh sects has also been the scene of dispute within the school and the sect. Even those who see the exception of exception as possible in terms of language, apart from the categorical difference, have not been able to show an evidence and a field of use in the field of numbers.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Arabic, Exception, Chained Exceptions, Exception of Exception

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî el-Âlûsî. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l- Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. 16 Cilt. thk. Ali Abdülbârî Atiyye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415 h.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 4 Cilt. thk. Abdürrazzak Afîfî. Beyrût: Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en- Nîsâbûrî. el-Furûk. 3 Cilt. thk. Abdurrahman b. Selame b. Abdullah el-Müzeynî. Beyrût: Dâru’l-ceyl, 2004.
• Durmuş, İsmail. “İstisnâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/388-390. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l- muhît fi’t-tefsîr. 10 Cilt. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. Beyrût: Dâru’l-fikr, 1420 h.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib el-Basrî. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. thk. Halil el- Meys. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403 h.
• Esterâbâdî, Necmü’l-eimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî el-Garavî es-Semnâkî (es- Semnâî). Şerhu’l-Kâfiye. 4 Cilt. thk. Yûsuf Hasan Ömer. Libya: Karayunus Ünv., 1975.
• Ferhat Koca, “İstisnâ (Fıkıh)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/390-392. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdüsselam Abdü’ş-Şâfî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1993.
• Güman, Osman. Nahiv ve Fıkıh Usulü İlişkisi. Ankara: İsam Yay. 2017.
• Hasan, Abbas, en-Nahvu’l-vâfî. 4 Cilt. Dâru’l-meârif, 15. Basım, ts.
• Heyet, el-Mevsûʿatü’l-fıḳhiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vezâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1427 h.
• İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh er-Râmînî ed-Dımaşkî. el-Mübdi‘ fî şerhi’l-Mukni‘. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Şâs, Ebû Muhammed Celâlüddîn Abdullāh b. Necm b. Şâs b. Nizâr el-Cüzâmî es-Sa‘dî. ʿİkdü’l-cevâhiri’s- semîne fî mezhebi ʿâlimi’l-Medîne. 3 Cilt. thk. Hamîd b. Muhammed Lahmar. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 2003.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-fikr, ts.
• İbnü’l-Irâkī, Ebû Zür‘a Veliyyüddîn Ahmed b. Abdirrahîm b. el-Hüseyn el-Kürdî el-Mihrânî. el-Gaysü’l-hâmiʿ şerhu Şerhi Cemʿi’l-cevâmiʿ. thk. Muhammed Tâmir Hicazî. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
• İbnü’l-Lahhâm, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. Alî el-Ba‘lî ed-Dımaşkī. el-Kavâ‘id ve’l-fevâidü’l- usûliyye ve mâ yeteallaku bihâ mine’l-ahkâmi’l-fer’iyye. thk. Abdülkerim el-Fudaylî. Beyrût: el-Mektebetü’l- Asriyye, 1999.
• İbrahim, Mustafa vd., el-Mu‘cemu’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yay. 1989.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî el-İsnevî. el-Kevkebü’d-dürrî fîmâ yeteharrecü ʿale’l-usûli’n-nahviyye mine’l-fürûʿi’l-fıkhiyye. thk. Muhammed Hasan Avvâd. Amman: Y.y., 1985.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî. el-İstiğnâ fi’l-istisnâ. thk. Muhammed Abdulkadir el-Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Karâfî, el-ʿİkdü’l-manzûm fi’l-husûs ve’l-ʿumûm. 2 Cilt. thk. Ahmed el-Hatm Abdullah. Mısır: Dâru’l-kütübî, 1999.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Mehmed Zihni Efendi. el-muntehab ve’l-muktedab. İstanbul: Marifet Yay. 1981.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyiʿ fî usûli’ş-şerâiʿ. 2 Cilt. thk. Muhammed Hüseyin Muhammed Hasan İsmail. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• Nevevi, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc. 18 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 1392 h.
• Nizâmeddin en-Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec en-Nîsâbûrî. Garâʾibü’l- Kurʾân ve regâʾibü’l-furkân. 6 Cilt. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrût: Y.y., 1416 h.
• Râfiî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm er-Râfiî el-Kazvînî. el-ʿAzîz şerhu’l-Vecîz. 13 Cilt. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. el-Mahsûl. 6 Cilt. thk. Dr. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî. Beyrût: Müessetü’r-risâle, 1997.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm (Abdiddâim) el-Halebî. ed-Dürrü’l- maṣûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. 11 Cilt. thk. Ahmed Muhammed Harrât. Dımeşk: Dâru’l-kalem, ts.
• Serahsî, Ebû Abdillâh Radıyyüddîn Burhânü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed es-Serahsî et-Tûsânî. el- Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ma‘rife, 1993.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî. el-Üm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ma‘rife, 1990.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî. İrşâdü’-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakki min ilmi’l-usûl. 2 Cilt. thk. Ahmet Azv İnâye. Dimeşk: Dâru’l-kutubi’l-Arabî, 1999.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kâhirî. Muğni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Şirin, Şükrü. “Cassâs Ve İbnü’l-Arabî’nin Ahkâmü’l-Kur’ân İsimli Eserlerinde Yol Kesme Suçunun Karşılaştırılması”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (Aralık 2015), 47-76. https://dergipark.org.tr/tr/pub/guifd/issue/29295/313627
• Şirin, Şükrü. Ahakâm Ayetleri Bağlamında Fıkıh-Nahiv İlişkisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd et-Tûfî el-Hanbelî. Şerhu Muhtarı’r- Ravda. 3 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1987.
• Üzüm, İlyas. “İstisnâ (Kelâm)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/392-393. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Yayar, Semira. Arap Dilinde Müstesnâ. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407 h.
• Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd b. Bahtyâr ez-Zencânî el-Bağdâdî. Tahrîcü’l-fürû‘ ale’l-usûl. thk. Muhammed Edip Salih. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1398 h.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş- Şâfiî. Teşnîfü’l-mesâmi‘ bi cem‘i’l-cevâmi‘. 4 Cilt. thk. Seyyid Abdülaziz - Abdullah Rabi‘, Kahire: Mektebetü Kurtuba, 1998.
• Zerkeşî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-kütübî, 1994.